در گزارش قبلي فرهنگ­ سازي محيط­ زيست تأكيد مطالب روي مسائل آموزشي در مقاطع مختلف، حيات وحش منقرض شده و يا در حال انقراض شامل پستانداران و پرندگان به علاوه انقراض ماهيان خاوياري بود. در گزارش فعلي وضعيت كيفيت محيط­ زيست ايران در رده 132 بين 146 كشور قرار دارد. ليست و يا فهرستي از مسائل و معضلات منجر به سقوط وضعيت محيط­ زيست كشور طي چند دهه گذشته ارائه شده كه عمده آن مسائل معطوف به مشكلات اقتصادي، اجتماعي، نبود فرهنگ زيست­ محيطي در مردم و ضعف توانايي­ هاي مديريتي در عرصه محيط­ زيست در سطح كلان مي­ باشد.

شاخص­ هاي توسعه پايدار از منظر نهادهاي بين ­المللي همراه با شاخص ­هاي زيست­ محيطي توسعه پايدار و رفتارهاي همسو با توسعه پايدار در زندگي روزانه به عنوان فعاليت ­هاي بسيار مؤثر براي ايجاد دنياي پايدار ارائه شده ­اند. اين رفتارها شامل نحوه حمل و نقل، استفاده از انرژي، مصرف آب و غذا و جلوگيري از توسعه و پخش منابع آلاينده مي­ باشند. طي سال­ هاي 1992، 1997، 2002 و بالاخره 2005 سازمان ملل از كليه كشورها درخواست تهيه برنامه و استراتژي ملي توسعه پايدار نموده كه اين موضوع تاكنون در كشور ما تحقق پيدا نكرده است.

بحران­ هاي زيست­ محيطي كشور شامل آب و خشكسالي به علاوه آلودگي­ هاي آب و خطرات، فصل دوم گزارش را شامل مي­ شود. آلودگي­ هاي هوا و نتايج آن بر سلامت مردم و افزايش غلظت گازهاي گلخانه­ اي و اثرات آن بر گرم شدن كره زمين در جهان و در ايران، تأثير مثبت جنگل­ ها همراه با روش­ هاي مقابله با كنترل گرمايش كره زمين در فصل بعد بررسي شده است.

فرسايش خاك در فصل چهارم گزارش مطرح شده و كليه جنبه­ هاي بسيار نگران­ كننده آن شامل دارا بودن مقام نخست فرسايش خاك در جهان (ساليانه نزديك به دو ميليارد تن)،  تبعات ديگر آن، ايجاد سيلاب­ هاي بسيار خطرناك، رسوب­ گيري و پر شدن سريع سدها، عدم جبران و تأمين منابع آب­هاي زيرزميني به دليل كاهش پوشش­ هاي جنگلي و گياهي و افت حاصلخيزي خاك­ هاي كشاورزي را مي ­توان نام برد.

از ديگر عوارض فرسايش خاك، افت سطح آب­هاي زيرزميني، نشست زمين، جنگل­ تراشي و از بين بردن پوشش گیاهی و پديده بيابان­زائي مي­باشد. گسترش بيابان و خشكسالي از طرف ديگر تأثيرات فاجعه­بار بر توسعه پايدار دارد. از ديگر عوارض محيطي بر خاك، ورود انواع آلاينده ­ها مخصوصاً مواد نفتي به آن و همچنين ورود مواد هيدروكربوري به سواحل و آب­هاي خليج فارس و درياي خزر بوده كه باعث بروز و عوارض منفي آن بر آبزيان و انسان­ ها شده است.

فصل پنجم گزارش مروري بر وضعيت چالش ­آميز محيط ­زيست ايران مي­باشد. در سال 1972 و براي بررسي وضع تالاب­هاي جهان به دعوت رئيس سازمان حفاظت محيط­ زيست ايران و با حضور رؤساي 18 كشور پيشرو در مسائل زيست­ محيطي كنفرانسي در رامسر برگزار شد. نخستين كنوانسيون محيط­ زيست جهان براي حفاظت از تالاب­ ها به نام كنوانسيون رامسر نامگذاري شد و از ميان 86 تالاب با ارزش بين­المللي ايران، 22 محل يا سايت در اين كنوانسيون ثبت شدند. كنوانسيون رامسر الحاقي ه­اي هم به نام ليست مونترو دارد كه سايت­ هاي تالابي در آستانه انقراض در آن درج شده و متأسفانه ايران با 7 سايت تالابي به همراه يونان در صدر اين ليست قرار دارند. وضعيت فعلي برخي از معروفترين تالاب­هاي ايران به طور مفصل در گزارش آمده است.

مسائل و معضلات درياچه اروميه و روند رو به تخريب كامل آن به دليل جلوگيري از ورود آب رودخانه­ هاي مربوط به آن در گزارش آورده شده است. مسائل و مشكلات درياي خزر و وضعيت محدود بودن آن بين كشورهاي محصوركننده شامل مسائل محيطي، آلاينده­ ها و حيات موجودات آبي آن شامل ماهيان خاوياري و فك­ هاي آن در اين قسمت ارائه شده است.

جنگل و وضعيت آن در گذشته و حال و طبقه­ بندي فعلي آن و تأثيرات و نقش شگرف آن در ارتقاء كيفيت محيط ­زيست در صفحات انتهايي گزارش آمده است. كاهش 50 درصدي مساحت جنگل­ها در سي سال گذشته و به دنبال آن جنگل­ زدائي­ هاي برنامه­ ريزي شده در جاي­ جاي جنگل­ هاي اندك باقيمانده، براي غارت چوب و سپس زمين توسط عوامل خصوصي و يا دولتي ارائه شده است، در حالي كه اكثر جنگل ­هاي باستاني اين كشور در حال غارت و نابودي كامل قرار دارند. كشور چين در يك دوره بيست ساله قريب به 47 ميليون هكتار جنگل مصنوعي و جديد به وجود آورده است. پوشش جنگلي چين تا سال 2050 قرار است به 28 درصد برسد.

گذشته از حيوانات در حال انقراض مندرج در گزارش قبل تعداد ديگري از گربه­ سانان شامل پلنگ، سياه­گوش، گربه پالاس و گربه كاراكال مطرح شده­ اند. به علاوه سنجاب ايراني، شاه روباه، روباه تركمني، روباه شني، گاو دريايي و شاه بوف يا جغد شاخ­دار تعداد ديگري از موجودات در خطر انقراض در ايران مي­ باشند كه در گزارش آمده است.

گزارش با معرفي بليه­ اي به نام ريزگردها و نتيجه­ گيري و جمع­ بندي گزارش، خاتمه مي­ پذيرد.

نتيجه­ گيري

آنچه در اين گزارش آمده است تصويري دردناك و يا به زباني ديگر وضعيت به كلي ناپايدار محيط ­زيست كشور را نشان مي­دهد. بدون قصد بزرگ­نمايي مسئله به دلايل مختلف فرهنگي، اقتصادي، سياسي و غيره به نظر مي­رسد كه كل امكانات و زيربناهاي زيستي و يا اكوزيستي كشور ما در معرض تهديد خطرهای بزرگ، غارت منابع و يا نابودي كلي قرار دارند. موارد معدودي در زير به عنوان نمونه ارائه مي­شوند:

1. يکی از معضلات اصلي زيست­ محيطي كشور مسئله كمبود آموزش­هاي زيست­محيطي و فرهنگ­سازي­ هاي عمومي از طريق رسانه ­هاي عمومي و يا از طريق آموزش­هاي دوران ابتدايي تا دبيرستان بوده است. گروه محيط ­زيست و انرژي فرهنگستان علوم شايد از پانزده سال قبل تاكنون سعي در اشاعه فرهنگ­سازي از طريق صدا و سيما و همكاري با وزارت آموزش و پرورش کرده است. همكاري­هاي اندكي با آموزش و پرورش انجام گرفته ولي صدا و سيما علاقه­ اي به اين موضوع نشان نداده است. ولی سازمان حفاظت محيط­ زيست در صدد راه­اندازی مدارس سبز برای رفع اين مشکل است.
2. درياي خزر بنا بر گزارش­ هاي UNEP به سمت يك درياي مرده پيش مي­رود، رودخانه­ هاي تغذيه­كننده اين دريا از طرف تمام كشورهاي همجوار حاوي آلاينده ­هاي بسيار زياد بوده به نحوي كه از يك طرف محيط دريا به سمت يك درياي مرده سوق داده مي­شود و از طرف ديگر رودخانه­ هاي آلوده و تخريب شده ديگر پذيراي ورود و تكثير ماهي­ هاي رود کوچ يا آنادروم نيستند. بنابراين مي­توان به دلايل سقوط توليد و تكثير ماهيان خاوياري و ديگر گونه­ هاي ماهيان در اين دريا پي برد.
3. درياچه اروميه به دليل سدسازي­ هاي كامل بر روي تمامي رودخانه­ هاي ورودي به درياچه لزوماً به سمت تبديل به يك نمكزار سوق داده مي­ شد و مي­ توان به زودي سرچشمه توليد ريزگردهاي نمكي در كشور شود. اين درياچه كه در سال­ هاي اخير يكي از زيباترين زيستگاه­ هاي فلامينگو و سواحل آن مملو از سخت­ پوست ارتميا بود در حال حاضر با بزرگترين فاجعه دوران چند ميليون ساله حيات خود روبرو شده و امكان ادامه حيات از اين پهنه آبي بي­ نظير سلب شده بود. ولی در دو سال اخیر اقدامات کمیته احیاء و دریاچه به نظر مفید بوده و احتمال احیای مجدد آن می رود.
4. نرخ فرسايش خاك در كشور ما طبق گزارش سازمان خوار و بار جهاني در حدود %36 از كل زمين­ها و يا %60 از خاك­هاي كشاورزي ايران را شامل مي­شود. مقدار يا نرخ فرسايش ساليانه در ايران در محدوده 35-30 قرار مي­ گيرد كه بيش از دو برابر نرخ فرسايش خاك در كشورهاي اروپايي و يا آمريكاي شمالي مي­باشد. دلايل نرخ بالاي فرسايش خاك در كشور كاهش پوشش گياهي يه دليل چراي بيش از حد در زمين­هاي مرتعي يا جنگلي و جنگل­ زدايي در آن بوده است. خاك­هاي شسته شده از يك طرف باعث كاهش و افت محصولات كشاورزي شده و از طرف ديگر باعث پر شدن سدها و يا تالاب هاي كشور مي­شوند. چراي بي­رويه و بيش از استاندارد دام در كوهپايه­ها و يا مناطق جنگلي و غيره باعث از بين رفتن پوشش گياهي در مناطق مربوطه شده و بارندگي­ ها در اين مناطق به عوض احياء و تامين سفره ­هاي آب­هاي زيرزميني غالباً به صورت سيل­هاي بنيان­كن به راه افتاده و باعث خسارت­هاي شديد به نواحي اطراف شده و اين موضوع همراه با نياز روزافزون توليدات كشاورزي و بهره ­برداري­ هاي بيش از اندازه از منابع آب­هاي زيرزميني و كاهش فشار آب اين منابع از طرف ديگر باعث افت و فرو نشست زمين­ هاي كشاورزي در نقاط مختلف كشور شده است.
5. وضعيت حمل و نقل در شهرهاي بزرگ كشور فاجعه­ آميز است. تعداد اتومبيل­ هاي در حال عبور و گذر از هر خيابان از تعداد عابران پياده بيشتر است و روزانه در تهران بيش از هزار دستگاه اتومبيل شماره­ گذاري مي­شوند و اين ازدحام افسار گسيخته اتومبيل روز به روز بدتر مي­شود و همراه با آن وقت، آرامش روان و سلامتي مردم در معرض برخورد با تبعات اين سيل خانمان برانداز قرار مي­گيرد. راهكار درمان اين مسئله افزايش روزانه تعداد اتومبيل در شهرهاي مختلف نيست. اين راهكار در 80 سال پيش در آمريكا به كار گرفته شد و آمريكا در سال­های اخير تا روزي 2 ميليارد دلار بابت واردات نفت به كشور مي­پرداخت ما بايد برای این ایده برنامه­ريزی کنيم. احتمالاً راهكار توسعه پايدار استفاده بيشتر از راه­آهن شهري و مترو و ترك استفاده بيش از حد از اتومبيل است.
6. نوار بسيار باريك جنگلي در حاشيه جنوبي درياي خزر باقيمانده و ميراث ملي بسيار ذي­قيمت جنگل­هاي هيركاني چند ميليون ساله اين كشور است كه بدون توجه به اهميت خارج از تصور آن براي مسائل گوناگون كشور شامل سرچشمه توليد اكسيژن به ميزان 5/2 تن در هر هكتار از جنگل، بهترين محل براي تأمين و احياء سفره­ هاي آب­هاي زيرزميني می ­باشد. هر هكتار جنگل مي­تواند 60 تن گرد و غبارهاي هوا از جمله ريزگردها را به مثابه جارو كشي آسمان پاكسازي کند.

جنگل­ ها داراي بهترين امكانات توسعه زيستي رفاهي، توريستي و اقتصادي بوده و به دليل دارا بودن رطوبت بالا كمك­هاي شاياني به ريزش هاي محلي مي­ كنند. جنگل­ ها زيستگاه­ هاي كم ­نظيري براي امكان رشد و نمو حيات وحش كشور شامل مارال، شوكا، خرس قهوه ­اي، انواع گونه­ هاي قوچ و ميش، كل و بز و گربه­ هاي جنگلي و پلنگ ايران و غيره را فراهم مي­ آورند.

تمامي اين مواهب خارج از تصور جنگل­ها در سال­هاي اخير دستخوش مطامع انواع گروه­هاي رانت­ خوار كشور قرار گرفته و به سرعت به خاطر بهره ­برداري­ هاي آزمندانه از چوب و سپس زمين­هاي باقيمانده جنگل­هاي ما در معرض نابودي كامل قرار گرفته­ اند. در آغاز انقلاب مساحت جنگل­هاي شمال كشور بالغ بر هجده ميليون هكتار برآورد مي­شد كه برابر جنگل­هاي تركيه بود. طي سي و چند سال گذشته مساحت جنگل­هاي ايران شايد به كمتر از یازده ميليون هكتار تقليل يافته در حالي كه مساحت­هاي جنگل­هاي تركيه در اين مدت به بيست و چهار ميليون هكتار و يا دو برابر جنگل­هاي ايران افزايش يافته است.

7. براي مقابله با نرخ بيكاري بالاي جوانان و جلوگيري از مهاجرت و فرار مغزها ­بايد در جهت ايجاد اشتغال براي آنها همت گمارد. كشور ما علاوه بر امكانات زيست محيطي رو به زوال، داراي يكي از غني­ترين ميراث­هاي فرهنگي و باستاني در ميان تمام كشورهاي دنيا بوده است. متأسفانه بي­توجهي و غفلت نسبت به محيط­زيست و يا زيست­بوم كشور به ميراث­هاي فرهنگي و باستاني كشور نيز تسري داده شده و اين ميراث­ها و ابنيه بي­نظير ما يا به كلي رها شده و از طرف ديگر اشياء و آثار بسيار ذي­قيمت موجود و يا پيدا شده به انحاء مختلف از كشور خارج شده و در اختيار خريداران خارجي قرار گرفته و موزه­هاي آنان مزين و مفتخر به داشتن اين اشياء بي­بديل ايراني شده و موزه­هاي ما روز به روز بي­ رونق­ تر مي­شوند.
8. فاضلاب­هاي صنعتي و يا شهري شهرهاي ما به عوض جمع­آوري و تصفيه و مصرف دوباره و يا چندباره آب آن بدون هرگونه عملياتي وارد رودخانه­ هاي اندك كشور شده و اين رودخانه ها عملاً به صورت گندابخانه­ هايي در آمده كه نه تنها باعث قطع حيات هرگونه آبزي در آن مي­شود بلكه سلامتي و تندرستي جوامع انساني پيراموني آن را نيز به شدت تهديد مي­كند. از طرف دیگر بسیاری از دیگر رودخانه­ های شمال کشور در معرض غارت کردن شن و ماسه قرار گرفت و این زیستگاه ­های آبی و رودخانه ای به نابودی کشیده شده­اند.

 ميزان توليد زباله در كشور ساليانه بيش از 30 ميليون تن است كه پس از جمع­آوري به صورت غيراصولي تلمبار شده و يا دفن مي­شوند. شيرابه ايجاد شده از اين زباله­ ها منبع بسيار خطرناكي براي ايجاد و پخش انواع بيماريها و يا آلوده كردن منابع زيرزميني سفره­ هاي آبي مي­باشند. اين روشهاي قديمي بايد با روشهاي جديد جداسازي در مبدا و استفاده مجدد و يا بازيافت كليه اجزاء زباله و يا احيانا" سوزانيدن قسمتهاي غير قابل بازيافت به انرژي حرارتي تبديل نمود.

9. چرای بی­ رويه دام­ها در مناطق جنگلی و یا مناطق حفاظت­شده باعث نابودی جنگل و ایجاد آتش ­سوزی­ها و غیره در جنگل­ها شده و از طرف دیگر ورود دام­ها به مناطق حفاظت شده باعث انتقال طاعون دامی به حیات وحش شده و تلفات سنگینی را تاکنون به جمعیت کل و بز وحشی در پارک ملی فجر و غیره سبب شده است.

ذكر مصيبت­ هاي زيست­ محيطي ما طومار بسيار مفصلي است كه موارد بالا فقط نمونه­ هايي بود و داستان آن مصائب همچنان باقي است ...