1- معرفی حادثه : زمین لرزه های بزرگ بامداد روز دوشنبه ششم فوریه 2023 – 17بهمن 1401 – در جنوب ترکیه و شمال سوریه تلفات و خسارات فراوانی برجای گذاشته و هزاران نفر را در در پهنه رومرکزی کشته است. نیروهای امدادی در حال جستجوی آوار ساختمان ها برای یافتن بازماندگانی هستند که با سرمای شدید زمستان و همچنین قطعی برق و آب و وحشت ناشی از پس لرزه های ادامه دار روبرو هستند.بیم آن می رود که به دلیل خرابی گسترده بر روی منطقه جمعیتی در پهنه کانونی با حدود 750 هزار نفر جمعیت، حدود 50 تا 70 هزار نفر از مردم در ترکیه و در ناحیه مرزی سوریه کشته شده باشند. زلزله اول با بزرگای 7.8 در ساعت 4:17 نزدیکی نورداغی - نه چندان دور از شهر غازیانتپ - رخ داد. این زلزله در سوریه خسارات سنگین برجای گذاشت و همچنین در عراق، در لبنان، فلسطین، مصر و قبرس و حتی بخشهایی از غرب ایران احساس شد. 9 ساعت بعد از این زمین لرزه زلزله دوم با بزرگای 7.5 روی روند گسلی متفاوت – با راستای شرقی-غربی و در اثر تحریک در زلزله اول ، رخ داد. زمین لرزه اول روی در ژرفای حدود 18 کیلومتر در سامانه گسلی آناتولی شرقی رخ داد.
2- سابقه زلزله های تاریخی در امتداد سامانه گسله آناتولی شرقی EAFZ به ترتیب در 29 نوامبر 1114 با بزرگای 7.8 ، و 28 مارس 1513 با بزرگای 7.4 و 2 مارس 1893 با بزرگای 7.1 و زلزله 4 دسامبر 1905؛با بزرگای 6.8 شناخته می شود و تا ششم فوریه 2023 یک نبود لرزه ای مهم به ویژه در انتهای جنوب غربی این سامانه گسله وجود داشت که با زلزله بامداد ششم فوریه به پایان رسید .
3- زمینساخت منطقه : سه ورقه زمینساختی اصلی (عربی ، آناتولی/ اوراسیا، و آفریقا) مسئول لرزه خیزی و زمین ساخت در خاورمیانه و منطقه اطراف ترکیه هستند.
برخورد ورقه های عربی و ایران / اوراسیا در ناحیه ایران نوار رشته کوه چین خوردگی و راندگی زاگرس را به طول تقریبی 1500 کیلومتر تشکیل می دهد که از کل غرب ایران می گذرد و تا شمال شرقی عراق امتداد می یابد. برخورد ورقه های عربی و اوراسیا نیز باعث کوتاه شدن پوسته در رشته کوه های البرز و کپه داغ در شمال ایران به میزان حدود 3 سانتی متر در سال می شود.
در امتداد حاشیه شرقی منطقه مدیترانه تعامل پیچیده ای بین ورقه های آفریقا، عربستان و اوراسیا وجود دارد. شکاف و بازشدگی دریای سرخ یک مرکز گسترش بین ورقه های آفریقا و عربی با سرعت بازشدگی تقریباً 10 میلی متر در سال در نزدیکی انتهای شمالی آن، و 16 میلی متر در سال در نزدیکی انتهای جنوبی آن ، است. میزان لرزه خیزی و اندازه زمین لرزه ها و فرآیند شکاف با ایجاد یک سری سامانه های آتشفشانی در سراسر غرب عربستان سعودی همراه شده است.
در شمال، شکاف دریای سرخ به مرز جنوبی گسل ترانسفرم بحرالمیت ختم می شود. این گسل ، حرکت تغییر جابه جایی بین ورقه آفریقا و عربی را تسهیل میکند. اگرچه ورقه آفریقا، به سمت غرب، و صفحه عربی در شرق، در جهت شمال-شمالشرق در حال حرکت هستند، ورقه عربی کمی سریعتر حرکت می کند، که منجر به حرکت امتداد لغز چپگرد در مرز این بخش از ورقه می شود. مرز ورقه از نظر تاریخی، با رخداد زلزله ها در امتداد گسل ترانسفرم بحرالمیت در منطقه پرجمعیت شام (شرق مدیترانه) منطقه ای خطرناک بوده است. به عنوان مثال، در زمینلرزه در نوامبر 1759 تصور می شود که بین 2000 تا 20000 نفر کشته شده است. پایان شمالی گسل بحرالمیت در یک منطقه زمینساختی پیچیده در جنوب شرقی ترکیه رخ می دهد. جایی که برخورد ورقه های آفریقا و عربی و بلوک آناتولی رخ می دهد. این شامل حرکت انتقالی بلوک آناتولی به سمت غرب، با سرعت تقریباً 25 میلی متر در سال نسبت به اوراسیا، به منظور انطباق با بسته شدن حوضه مدیترانه است.
گسل راستگرد آناتولی شمالی، در شمال ترکیه، بخش زیادی از حرکت به سمت غرب بین بلوک آناتولی و ورقه اوراسیا را تسهیل میکند. بین سال‌های 1939 و 1999، یک سری زمین‌لرزه‌های ویرانگر با بزرگای بیش از M7.0+ در امتداد سامانه گسله آناتولی شمالی به سمت غرب رخ داده است. غربی ترین این زمین لرزه ها در 17 آگوست 1999، زمین لرزه M7.6 ایزمیت در نزدیکی دریای مرمره بود که حدود 17000 نفر را کشت.

4- لرزه زمینساخت : سه ناحیه گسلی اصلی در ترکیه وجود دارد که به نام های گسل آناتولی شرقی (EAF)، گسل آناتولی شمالی (NAF) و منطقه فرورانش آناتولی- اژه (AASZ) شناخته می شوند. در دو دهه گذشته، EAF در مقایسه با NAF نسبتاً ساکت بوده است. زلزله شدید در سال 2003 در بینگول (Mw = 6.3) در تلاقی شرقی دو سامانه گسله آناتولی شمالی و سامانه گسله آناتولی شرقی و ضمنا در نزدیکی همین پهنه تلاقی زلزله سه سال قبل در الازیگ با بزرگای Mw = 6.8 در 24 ژانویه 2020 رخ دادند.

منطقه گسلی آناتولی شمالی یک سیستم راستگرد است که بین ورقه های صفحات اوراسیا و آناتولی در شمال ترکیه به طول حدود 1000 کیلومتر تداوم دارد. امتداد این گسل در کف دریای مرمره در جنوب استانبول، با میزان لغزش حدود 18 میلی متر در سال با رخداد زمین لرزه های تاریخی هر حدودا 250 سال یک بار چند زمین لرزه M7+ شناخته می شود. به این ترتیب زمین لرزه های با بزرگای با اندازه M7+ در این پهنه به تاخیر افتاده اند، چراکه این بخش از گسل از زمان زمین لرزه های 1766 و 1754 دوباره فعال نشده است. زلزله با بزرگای M5.8 استانبول-سیلیوری 2019 برای مشخص کردن اثر آن بر بخش‌های تحت فشار بحرانی دریای مرمره منطقه گسل آناتولی شمالی مهم است.
منطقه گسل آناتولی شرقی (EAFZ) یک مرز ورقه را نشان می دهد که بیش از 700 کیلومتر بین ورقه های عربی و آناتولی گسترش یافته است. در این مرز حرکت نسبی با سرعت لغزش بین 6 تا 10 میلی‌متر در سال رخ می‌دهد و منجر به زمین‌لرزه‌های مخرب در شرق ترکیه شده است. این سامانه گسله EAFZ با زیربخش های با راستاهای شمالشرق-جنوبغرب و شرقی-غربی مشخص می شوند که موازی با روند کلی منطقه گسل هستند. سازوکارهای گسلش عمدتاً امتدادلغز چپگرد هستند. در دو زمینلرزه بزرگ روز ششم فوریه 2023 ابتدا زلزله در راستای گسل با راستای شمالشرق-جنوبغرب و سپس زلزله دوم در راستای گسل با راستای شرقی-غربی رخ داد.
نزدیکی قطب اویلر چرخش و جابه جایی ورقه عربی، به مرز ورقه عربی-آناتولی منجر به تغییرات سریع در سرعت ورقه در امتداد مرز می شود که با کاهش نرخ لغزش از شرق (10 میلی متر در سال ) به غرب (حدود 1-4 میلی متر در سال) آشکار می شود. سامانه گسله آناتولی شرقی الگوهای لرزه خیزی ناهمگن را با نبود های لرزه ای (که دو تا از آنها در زمینلرزه های ششم فوریه 2023 به پایان رسید) و خوشه های موضعی نشان می دهد. بررسی لرزه خیزی در این ناحیه دوره بازگشت 150 ساله برای بزرگای 6.7-7.0 در امتداد بخش های لرزه ای در شرق سامانه گسله مشخص میکند. بخش های غربی ظاهرا کمتر لرزه خیز نشان می داد و دوره بازگشتهای 250 تا 700 سال برای پازارجیک Pazarcık (کانون زمینلرزه اول 6 فوریه 2023) 414-917 سال برای آمانوس Amanos برای بزرگای 7 تا 7.4 -نشان می داد.

5- زلزله های ششم فوریه 2023 : با بررسی آمار زلزله های آناتولی مشخص می شود که چنین رخداد هایی قرنی یکبار امکان وقوع دارند. در سال 1939 زلزله‌ای به بزرگی 7.8 ارزنجان ترکیه را ویران کرد. این آغاز توالی زمین‌لرزه‌های دومینویی بود که در راستای گسل آناتولی شمالی در بیش را بیش از 1000 کیلومتر - تقریباً از یک سر تا سر دیگر - در سری از 12 زمینلرزه بسیار بزرگ در طول 60 سال رخ دادند. در تاریخ 6 فوریه در ساعت 01:17:34 UTC زمین لرزه اول با بزرگی 7.7 در جنوب شرقی ترکیه رخ داد که پس از آن چندین پس لرزه از جمله پسلرزه ای با بزرگای 6.7 تنها 10 دقیقه بعد رخ داد. این زمین لرزه ها در منطقه غازیانتپ با بیش از 2 میلیون نفر جمعیت به وقوع پیوست.
در زمینلرزه اول بخش جنوب غربی EAFZ در طول 180 کیلومتر و از سطح تا ژرفای حدود 20 کیلومتری (در کل پوسته لرزه‌زا) گسیخته شد. این احتمال وجود دارد که مناطق باقی‌مانده از پهنه گسله آناتولی شرقی همچنان تحت فشار بحرانی از طریق انرژی انباشته گسیخته شود. زلزله دوم 9 ساعت بعد ساعت 13:24 به وقت محلی در راستای گسله شرقی غربی که انتهای آن به پهنه گسیختگی در زلزله بامداد 6فوریه 2023 می رسد، با بزرگای 7.5 رخ داد. بنابراین این زلزله دوم که کانون آن در 100 کیلومتری کانون زلزله اول قرار داشت، پسلرزه نبود و زلزله مستقل دوم بوده است.
6- آیا در استانبول هم زمینلرزه شدید خواهد آمد؟ یکی از مهمترین نگرانی ها در ترکیه رخداد زمینلرزه ای شدید در راستای گسله آناتولی شمالی در نزدیکی استانبول است. بعد از دو زمینلرزه 17 بهمن 1401 بحث بزرگی در افکار عمومی و در رسانه های ترکیه در این مورد درگرفته است که آیا زمینلرزه مهم بعدی در استانبول خواهد بود؟ البته اگر منظور اثر گذاشتن دو زمینلرزه 17 بهمن 1401 بر گسلهای پهنه استانبول باشد باید گفت که با بعید است که این زمین لرزه در منطقه استانبول به دلیل فاصله 700 کیلومتری اثر مستقیم بگذارد یا منجر به زمین لرزه های شدید شوند.از سوی دیگر با توجه به اینکه سکون لرزه ای در شاخه شمالی گسل آناتولی شمالی در دریای مرمره که از شهر استانبول عبور میکند، بسیار طولانی شده است. سه زمینلرزه بزرگ تاریخی در پهنه گسله آناتولی شمالی در سالهای 474 ، 989 و 1766 با بزرگای برآورد شده حدود 7 تا 7.5 رخ داده اند. بنابراین 257 سال از آخرین زمینلرزه در این پهنه میگذرد و انتظار رخداد زمینلرزه در این ناحیه متصور است. به نظر می رسد که با وضعیت ترکیه بعد از رخداد زلزله های 17 بهمن 1401 این کشور مانند کشور ما متاسفانه برای رخداد زلزله های شدید در نزدیکی نواحی پرجمعیت شهری آماده نیست.