حوضه رودخانه های دجله-فرات تا 98 درصد از آب عراق را تامین می کند. انتظار می‌رود رودخانه‌های فرات و دجله تا سال 2025 به ترتیب 50 و 25 درصد کاهش یابند. در فرات، جریان رودخانه 927  متر مکعب در ثانیه برای دوره 1961-2000 و 522 متر مکعب در ثانیه پس از سال 2000 بود. حجم رودخانه 30.6 میلیارد متر مکعب در دوره 1938-1973، و برای دوره 1974-1998، 22.8 میلیارد متر مکعب در حالی که حجم فعلی 18 میلیارد متر مکعب برآورد شده است. همزمان، جمعیت و تقاضای آب عراق به طور قابل توجهی در حال افزایش است، در حالی که زیرساخت های موجود برای حفظ کیفیت زندگی در عراق و جلوگیری از گسترش بیماری های منتقله از طریق آب کافی نیست.

بحران آب دجله و فرات به ویژه برای سوریه و عراق به سطح بسیار خطرناکی رسیده و بر ایران نیز اثر های مخرب فراوان داشته است. طوفان های گرد و غبار تنها بخشی از این آثار منفی است که به ایران می رسد. ناامنی و ناپایداری در منطقه پیرامونی و مرزهای ایران آثار مخرب بس بزرگتری دارد.

همکاری منطقه ای ما در جهت مدیریت بحران اقلیمی موجود بسیار حیاتی است.  دیپلماسی علمی یک  زمینه  در حال رشد است که به درک بهتر و تقویت ارتباطات بین علم، فناوری و امور بین‌المللی برای مقابله با چالش‌های ملی و جهانی بسیار با اهمیت است.  دیپلماسی علمی با تاکید بر  حوزه  دیپلماسی آب و دیپلماسی محیط‌ زیست برای کنترل بحران بین ایران، عراق، ترکیه و سوریه راهی برای تفاهم منطقه ای می گشاید.

توسعه در شمال میانرودان

 اهداف سیاسی اعلام شده ترکیه برای ساخت سدهای بزرگ تحت پروژه بزرگ  جنوب شرق آناتولی (GAP) یک منبع مهم بحران اقلیمی حاضر است. این پروژه در مجموع شامل 22 سد (با ظرفیت حدود 120 میلیارد متر مکعب) و شامل 19 ایستگاه تولید برق آبی است . طی دهه های گذشته ترکیه صرفا به داخل ترکیه با شیوه ای ناپایدار ، به توسعه پرداخته، و مورد پیامدهای ناشی از برنامه های توسعه پروژه GAP  در این کشور همچنین حقوق بین المللی یا روابط تاریخی و سیاسی با بقیه همسایگان جنوبی به توجهی کرده است. تالابهای جنوب عراق، که خود مساحتی بین 15000 تا 20000 کیلومتر مربع را پوشش می‌دهند در شمال شهر بصره و در یک منطقه مثلثی شکل بین سه شهر بصره، میسان و ناصریه ، با  توجه به اهمیت تاریخی و باستان شناختی  به عنوان یک میراث جهانی در نظر گرفته می شوند. مردم ساکن در تالاب ها  پیوند تاریخی مهمی را با تمدن‌های سومری و بابلی در بین‌النهرین سابق تشکیل می‌دهند، که دستاورد های مهمی مانند سامانه   عددی مدرن ریاضی و اساس ارتباطات بین‌فردی از طریق الفبا را به جهان داده‌اند.

با توجه به سدهایی که ترکیه در آغاز قرن بیست و یکم (پروژه توسعه   آناتولی جنوب شرقی :  GAP) در سرچشمه رودهای فرات و دجله ساخته شده است، اثر های فزاینده بر محیط زیست و اقلیم عراق، سوره و ایران با چشم انداز وحشتناکی به تدریج خودنمایی می کند.

 پروژه جنوب شرقی آناتولی (GAP) بزرگترین و پرهزینه ترین پروژه در تاریخ جمهوری ترکیه است. منطقه پروژه شامل 9 استان (آدیامان، بتمن، دیاربکر، غازیانتپ، کیلیس، ماردین، سیرت، شانلی اورفا و شیرناک) واقع در حوزه فرات-دجله و دشت های بین النهرین علیا می باشد. این استان های GAP به طور متوسط ​​10.7 درصد از خاک ترکیه را از نظر جغرافیایی و جمعیتی تشکیل می دهند.

اهداف GAP شامل بهبود سطح درآمد و کیفیت زندگی جمعیت محلی با استفاده از منابع منطقه است . در دهه  هفتاد میلادی  GAP به عنوان برنامه ای برای توسعه منابع آبی و زمینی منطقه در نظر گرفته شد و قرار شد   سرمایه گذاری آبیاری به مساحت 1.8 میلیون هکتار در حوزه سرشاخه های فرات و دجله راه اندازی شود. . مجموع ظرفیت نصب شده نیروگاه های هیدرولیک 7476 مگاوات با تولید انرژی سالانه 27 میلیارد کیلووات ساعت خواهد بود.

  طرح جامع بازنگری شده  در سال 1989 مشتمل بر سرمایه گذاری در کشاورزی، صنعت، حمل و نقل، آموزش، بهداشت و زیرساخت های روستایی- شهری را در نظر گرفت و GAP به یک پروژه توسعه منطقه ای-ملی (برای ترکیه) تبدیل شد. این پروژه بر اساس  تامین نسل‌های آینده ترکیه اجرا شد. هزینه کل پروژه بالغ بر 100 میلیارد لیره ترکیه (حدود 27 میلیارد دلار آمریکا) تا سال  2017  است .

توسعه منابع آب از طریق این پروژه و طرح های آبیاری در منطقه ای به وسعت بیش از 17000 کیلومتر مربع را در نظر می گیرد. هفت فرودگاه ساخته شده و در حال حاضر فعال است. فرودگاه باری GAP در شیرناک به عنوان بزرگترین فرودگاه باری ترکیه نیز   تکمیل شده است.

ایده و تصمیم اولیه برای بهره برداری از آب رودخانه های فرات و دجله از کمال آتاتورک ، بنیانگذار جمهوری بود. در دهه‌های 1920 و 1930، نیاز به انرژی الکتریکی یک مسئله اولویت‌دار بود. اداره مطالعات برق در سال 1936 برای بررسی چگونگی استفاده از رودخانه های کشور برای تولید انرژی تاسیس شد.   دهه 1970 شامل پروژه هایی برای آبیاری و انرژی هیدرولیک برنامه ریزی شد.

تنش ها بین ترکیه ، سوریه و عراق هر از چند گاهی به دلیل  GAP   افزایش می یابد. سوریه و عراق خواهان رهاسازی آب بیشتری هستند، در حالی که ترکیه برای تشکیل مخازن سدها این درخواستها را میکند. در اوایل دهه 1990 به دلیل سطح بالای فعالیت های تروریستی ( پ ک ک ) در منطقه، پروژه تقریباً به طور کامل متوقف شد.

سد ایلیسو که در رودخانه دجله در 65 کیلومتری بالادست مرز سوریه و عراق   در حال حاضر بزرگترین پروژه برق آبی ترکیه است. یک سد  سنگریزه ای و پوشش بتنی به طول 1820 متر و ارتفاع 135 متر، مخزنی با حداکثر حجم 10.4 میلیارد مترمکعب و مساحت 313 کیلومتر مربع ایجاد می کند. نیروگاه ایلیسو دارای ظرفیت 1200 مگاوات خواهد بود و انتظار می رود سالانه 3800 گیگاوات ساعت برق تولید کند. هزینه ها 1.52 میلیارد دلار تخمین زده می شود . ساخت و ساز در اواسط سال 1999 و تولید برق در اواسط سال 2006 آغاز شد.

ایلیسو بخشی از پروژه جنوب شرقی آناتولی (GAP)، یک طرح عظیم انرژی آبی و آبیاری در رودخانه‌های فرات و دجله در بخش کردی ترکیه است. پس از تکمیل GAP، مخازن آن قرار است 27300 گیگاوات ساعت برق در سال تولید کند و زمینی به مساحت 17600 کیلومتر مربع را آبیاری کند. کل   قیمت GAP قرار است 32 میلیارد دلار باشد.

رودخانه دجله  از جنوب شرقی ترکیه  و سپس عراق می‌گذرد و سپس به خلیج فارس میریزد.  با  آبی که  پشت سد ایلیسو قرار می گیرد، نزدیک به 145 کیلومتر  از دجله و  240 کیلومتر  از دیگر شاخه های آن را به یک مخزن بزرگ تبدیل می کند،  نزدیک به 200 روستا را زیر آب می برد و حدود 80000 نفر را آواره می کند.  این سد بسیاری از گونه های ماهی بومی دجله را که قبلاً توسط صید بی رویه، آلودگی صنعتی و تخلیه فاضلاب آسیب دیده اند، بیشتر به خطر می اندازد. اثر های سد ایلیسو صدها کیلومتر  در پایین دست در بخش های وسیعی از حوضه دجله-فرات که شامل سوریه، عراق و ایران می شود، احساس می شود و کمبود آب را تشدید می کند که بر آبیاری، تنوع زیستی، ماهیگیری، حمل و نقل  و آب آشامیدنی اثر  می گذارد.

بسیاری از ترکیه ای ‌ها می‌گویند که کشورشان می‌خواهد درست مانند کشورهای اروپایی توسعه یابد.  دولت ترکیه به مخالفان غربی سد ایلیسو میگوید که ایلیسو با توجه به تعهد این کشور در معاهده آب و هوایی پاریس در سال 2015، مقادیر زیادی انرژی تجدیدپذیر تولید خواهد کرد، البته این ادعا بیشتر شعاری و تبلیغاتی به نظر می رسد. ترکیه مجبور است نفت، گاز طبیعی و حتی زغال سنگ وارد کند تا نیازهای انرژی خود را تامین کند . اتحادیه اروپا تاکید زیادی بر انرژی سبز در سیاست های انرژی دارد. اما مخالفان سد استدلال می‌کنند که دولت ترکیه سرسختانه پروژه‌های انرژی آبی در مقیاس بزرگ را پیش برده و پتانسیل عظیم انرژی‌های تجدیدپذیر در جنوب شرقی ترکیه را نادیده می‌گیرد. نور فراوان خورشید، استپ‌های باز و دشت‌های بادخیز ترکیه برای تاسیسات برق بادی و خورشیدی ایده‌آل هستند. برای ترکیه، سدهای آبی فقط منابع انرژی و درآمد نیستند، بلکه اهرم‌های قدرتمندی برای فشار ژئوپلیتیک هستند. ترکیه می تواند ظرفیت فعلی باد و خورشیدی خود را تا سال 2026 سه برابر کند که 31 درصد از تقاضای برق این کشور را برآورده می کند. در حال حاضر تولید بادی و خورشیدی 7 درصد از کل تولید برق ترکیه را تشکیل می دهد.

طی دهه‌ها، پروژه‌های برق و آبیاری ترکیه باعث کاهش جریان در فرات، آلودگی آب‌های آن و خشک شدن تالاب‌های جنوب شده است. عراق مدعی است که سدها و نیروگاه های آبی ترکیه باعث کاهش 80 درصدی آب به عراق شده است. بر اساس برنامه محیط زیست سازمان ملل ، عراق در جنوبی ترین مناطق خود در حال حاضر سالانه حدود24 هزار هکتار زمین قابل کشت را به دلیل بیابان زایی از دست می دهد. کمبود و کیفیت پایین آب در عراق اعتراضات را برانگیخته است. در بغداد، سطح آب دجله گاه  به حدی پایین می رود  که مردم محلی می توانستند از عرض رودخانه پیاده عبور کنند.

هفت میلیون نفر به دلیل کاهش چشمگیر منابع آب ممکن است  آواره شوند .  پس از آنکه سد سازی ایران روی رودخانه زاب کوچک ،  شهر قلادیزه در آستانه بحران قرار گرفت. حدود 23 % از آب دجله از سرشاخه های موجود در ایران تامین می شود. پروتکل‌ها و تفاهم‌نامه‌هایی بین عراق و ایران در خصوص آب‌های مشترک وجود دارد.    طبق قوانین بین المللی، کشورهایی که آب فراوان دارند، اجازه ندارند روی رودخانه هایی که به کشورهای همسایه می ریزند سد بسازند. ساخت سد روی مسیر رودخانه کارون به شور شدن بیشتر کارون در پائین دست انجامیده است .

تالابهای بین‌النهرین، که عمدتاً در جنوب عراق واقع شده‌اند و زیستگاه گونه‌های مهاجر و بومی پرندگان و پستانداران هستند، زمانی بزرگ‌ترین زیستگاه تالابی  خاورمیانه بود.   پس از اینکه صدام حسین دیکتاتور عراق در دهه های 1980 و 90 آنها را برای جنگ با ایران و تنبیه شیعیان  تخلیه کرد، و  احیای نسبی باتلاق ها، سدهای ترکیه آنها را دوباره در معرض تهدید قرار داده است. تالاب‌ها توقفگاه حیاتی در مهاجرت بسیاری از پرندگان آبی در مسیر شمال آفریقا هستند. در زمستان 1397 تالاب ‌ها با کاهش 74 درصدی جمعیت پرندگان مواجه شدند، که عمدتاً نتیجه سدهای ترکیه است که با تغییرات اقلیمی و دهه‌ها سوءمدیریت آب عراق همراه شده است. در یک زمینه سیاسی که در آن "آب" ابزار اعمال قدرت است، ترکیه از سد کردن «رودخانه‌هایش» چشم پوشی نمی‌کند.   90 درصد از آب‌های سطحی رودخانه فرات به تدریج کاهش می یابد  که باعث بیابان‌زایی و مشکلات آلودگی می‌شود. بخش کشاورزی در عراق 65 درصد از آب رودخانه‌های دجله و فرات  را مصرف می‌کند.  

جمع بندی

دجله و فرات از سوریه و عراق تا خلیج فارس می رسد. میلیونها  نفر در جامعه های  پایین دستی در این کشورها برای آبیاری، آب آشامیدنی، تولید برق و حمل و نقل به رودخانه ها متکی هستند. هم در سوریه و هم در عراق، تقاضای آب در امتداد رودخانه ها از عرضه پیشی گرفته است.

ترکیه با احداث سد بتنی ایلیسو بر روی دجله در امتداد مرز استان های ماردین و شیرناک ترکیه به تولید برق آبی، کنترل سیل و ذخیره آب  پردخته است. بحران آب در استان‌های جنوبی و مرکزی عراق و اقلیم کردستان عراق  گسترش یافته است زیرا سدهای ساخته شده توسط ترکیه   بدون توجه به قوانین بین‌المللی، جریان رودخانه‌ها به داخل عراق را تا حد غیر پایدار و بدون امکان جایگزینی کاهش می‌دهند.

این بحران باید با همکاری همه کشورها در منطقه بر پایه علم و با واقع بینی و بر پایه دیپلماسی علمی در جمهت تامین منافع همه همسایگان مدیریت و کنترل شود. تداوم این وضع نابودی، ناامنی  و خشکیدگی  را برای همه مردمان این منطقه به ارمغان خواهد آورد.