انتشار خبری در 15 اردیبهشت 1401 به نقل از رئیس سازمان زمین شناسی کشور مبنی بر آنکه ما در دوره ای سی ساله از خشکسالی قرار داریم، که از بیست سال قبل آغاز شده است، موجب بحث هایی در فضای مجازی و محافل تخصصی شد. اینکه این دوره از بیست سال قبل شروع شده و طول آن سی ساله است – اگر نقل قول درست و دقیقی از مسئول مربوط باشد – موجب این برداشت می شود که دوره مزبور ده سال بعد به پایان می رسد، که البته چنین پیش بینی دقیقی در مورد پایان دوره پیش بینی را نمی توان در نتایج کارهای علمی جستجو کرد.

در فروردین 1400 سازمان هواشناسی کشور نسبت به «خشکسالی بی‌سابقه» و میزان بارندگی که بطور قابل ملاحظه‌ای کمتر از میانگین بلندمدت بود، هشدار داد. میزان بارندگی در حوضه های اصلی رودخانه های ایران از شهریور 1399  تیر 1400 در بیشتر نقاط در مقایسه با دوره قبل از آن به میزان قابل توجهی کمتر بوده است. ایران خشکسالی های مکرر را تجربه می کند و با چشم انداز شرایط شدیدتر ناشی از تغییرات اقلیمی مواجه است. برای سنجش علمی خشکسالی داده‌های بارش روزانه و ماهانه در یک بازه زمانی مثلاً  20 ساله، با استفاده از روش‌های آماری  برای چندین  ایستگاه هواشناسی  جمع‌آوری و مورد تجزیه و تحلیل قرار می گیرد. بررسی هایی از این دست نشان داده است که فراوانی رویدادهای خشکسالی در منطقه مورد مطالعه بیشتر از رخدادهای مرطوب است. روند خشکسالی‌ها به‌ویژه در سال‌های اخیر رو به افزایش است. بررسی های سینوپتیکی در این مطالعات حیاتی است، که به استفاده از اطلاعات هواشناسی به دست آمده به‌طور هم‌زمان در یک منطقه وسیع به منظور ارائه تصویر جامع و تقریباً لحظه‌ای از اتمسفر است.

در ایران که دارای اقلیم خشک و نیمه خشک است، ناهنجاری های اقلیمی قابل توجهی مشاهده می شود. از کوچک شدن تعداد قابل توجهی دریاچه ها و رودخانه ها گرفته تا فرونشست زمین، سیل و خشکسالی از بحران مهم اقلیمی حال حاضر ایران هستند.  دریاچه ارومیه - بزرگترین دریاچه خاورمیانه و یکی از بزرگترین دریاچه های فوق شور جهان - به میزان قابل توجهی خشک شده است. دریاچه هامون در شرق ایران، دریاچه های پریشان و شادگان در جنوب  و زاینده رود در مرکز ایران نیز به دلیل سوء مدیریت و تغییرات اقلیمی در خطر از بین رفتن هستند. نگرانی ویژه این است که خشکسالی در شمال شرق ایران در مناطق هم مرز با افغانستان مشاهده شده که از مرداد 1400 با تسلط طالبان به نگرانی های امنیت ملی ایران افزوده است.  از 31 استان 29 استان به ویژه 7 استان خراسان جنوبی، کرمان، سیستان و بلوچستان، هرمزگان، خوزستان، اصفهان و خراسان رضوی به شدت تحت اثر خشکسالی قرار گرفته اند. فقدان تامین آب سالم و کافی برای آشامیدن، بهداشت، کشاورزی، دامپروری و برق، علاوه بر تشویق روندهای منفی اجتماعی و سازوکارهای مقابله ای، فشار مخرب و ناپایدار فزاینده ای بر سلامت، درآمد خانوارها وارد می کند.

حدود 5 میلیون نفر از جمعیت ایران در معرض خطر مستقیم، فوری و زیاد اثرهای ناشی از خشکسالی هستند، که عمدتاً در مناطق دورافتاده و روستایی استان ها هستند.

به عقیده بسیاری، خشکسالی پیچیده ترین و در عین حال کمتر شناخته شده ترین مخاطره طبیعی است که بیش از هر خطر دیگری بر مردم اثر می گذارد. در جنوب صحرای آفریقا، خشکسالی های اوایل تا اواسط دهه 1980 گزارش شده است که بیش از 40 میلیون نفر را تحت اثر قرار داده است و منجر به کسری ذخایر غلات برای بیش از 7  میلیون جمعیت شد. در آمریکا خشکسالی 1988 منجر به اثر تخمینی نزدیک به 40 میلیارد دلار آمریکا شد. خشکسالی بدون در نظر گرفتن سطح توسعه منجر به اثرهای فاجعه بار قابل توجهی می شود، اگرچه ماهیت این اثرها عمیقاً متفاوت خواهد بود. خشکسالی از ویژگی های عادی اقلیم است و تکرار آن نیز  اجتناب ناپذیر است. ارائه پایه ای برای مفهوم خشکسالی مهم است. این مفاهیم برای طراحی چرخه مدیریت سانحه خشکسالی الزامی است.

خشکسالی با سایر مخاطرات طبیعی (مانند زلزله، سیلاب و طوفان های استوایی) از چندین جهت متفاوت است. اولاً، از آنجایی که اثرهای خشکسالی اغلب به کندی در یک دوره زمانی قابل توجه انباشته می شود و ممکن است سال ها پس از پایان رویداد باقی بماند، تعیین شروع و پایان خشکسالی دشوار است. به همین دلیل، خشکسالی اغلب به عنوان یک پدیده خزنده شناخته می شود.  شناخت شروع خشکسالی همچنان یک چالش علمی است، و از سوی دیگر  بحث در مورد اساس و معیارها برای اعلام پایان خشکسالی ادامه دارد. عدم وجود تعریف دقیق و پذیرفته شده جهانی از خشکسالی بر سردرگمی در مورد وجود یا نبودن خشکسالی و در صورت وجود، میزان شدت آن می افزاید. به طور واقع بینانه، تعاریف خشکسالی باید خاص منطقه و کاربرد (یا اثر آن) باشد. آستانه های اعلام خشکسالی در بیشتر موارد به صورت دلبخواه و متناسب بر میزان تحمل خاص در بخش های کلیدی اقتصادی هر منطقه اعلام می شود. به عنوان مثال، آستانه 75 درصد بارش نرمال در یک دوره سه ماهه یا بیشتر در بعضی مناطق نماد شروع خشکسالی و در بعضی جاها نشانه شرایطی عادی است. این نوع مشکلات نتیجه درک نادرست مفهوم توسط کسانی است که تعاریف را فرموله می کنند و عدم توجه به این که دانشمندان در نهایت باید برای مقاصد کاربردی چنین تعریف هایی را در مورد شرایط واقعی خشکسالی به کار برند.

انواع خشکسالی را  بر اساس چهار رویکرد اساسی برای اندازه گیری خشکسالی دسته بندی می کنند:  هواشناختی ،  هیدرولوژیکی ،  کشاورزی و  اجتماعی-اقتصادی . سه رویکرد اول با روش هایی برای اندازه گیری خشکسالی به عنوان یک پدیده فیزیکی سروکار دارند. آخرین مورد به خشکسالی از نظر عرضه و تقاضا می‌پردازد، و اثرهای کمبود آب را در سامانه ‌های اجتماعی-اقتصادی دنبال می‌کند.

احتمال وقوع رویدادهایی مانند خشکسالی، زلزله، سیل، طوفان باد یا گردباد اغلب با دوره بازگشت بیان می شود. معکوس احتمال (که بر حسب درصد بیان می شود)، فاصله زمانی تخمینی بین رویدادهایی با اندازه یا شدت مشابه را نشان می دهد.

برای مثال، دوره بازگشت یک سیلاب یا خشکسالی شدید ممکن است 100 سال باشد. در غیر این صورت به صورت احتمال وقوع  یک به 100 یا 1% در هر سال بیان می شود. این بدان معنا نیست که اگر خشکسالی یا سیلاب با چنین دوره بازگشتی رخ دهد، رخداد بعدی در حدود صد سال آینده رخ خواهد داد - در عوض، به این معنی است که در هر سال، 1٪ احتمال وقوع آن وجود دارد. صرف نظر از اینکه آخرین رویداد مشابه چه زمانی بوده است. یا به عبارت دیگر، احتمال وقوع آن 10 برابر کمتر از سیل با دوره بازگشت 10 سال (یا احتمال 10٪) است.

تاریخ ایران و کشورهای پیرامون آن در منطقه مدیترانه شرقی با بحران‌های بزرگ اقلیمی مانند خشکسالی تعریف می شود که بسیاری از سرفصل های مهم تاریخی را رقم زده اند. مطالعات اخیر بر اهمیت نقش خشکسالی و نوسانات دما در تحولات اخیر اجتماعی و امنیتی در منطقه ما تاکید دارد، اما تلاش‌ها برای تعیین و کمیت آن‌ها همچنان ادامه دارد.

تغییر الگوهای بارش و تغییرات عمده اقلیمی ممکن است با اثر  بر سامانه های  معیشتی، امنیت جوامع را تضعیف کند. خشکسالی همیشه جزء مهمی از تغییرات اقلیمی گذشته بوده است، اما گرم شدن و تغییرات شدید دما نیز در درک کامل تعامل پیچیده بین اقلیم و جوامع به همان اندازه مهم است. درجه ها و توالی های شاخص فجایع خشکسالی و سیلاب در دویست سال اخیر بر اساس اطلاعات مختلف تاریخی در ایران نشان می دهد که اتفاقات مهمی مانند نهضت مشروطه و انقراض قاجاریه تحت اثر چنین سوانحی بزرگی بوده اند. ویژگی‌های خشکسالی و سیلاب با استفاده از روش‌های تشخیصی آماری در مقیاس زمانی صد ساله باید با در نظر گرفتن شرایط گرم شدن زمین و روند تغییرات اقلیمی مدلسازی شود تا پیش بینی های در مقیاس دهه (ده ساله) به صورت معنی دار، و با عدم قطعیت های کم، قابل ارایه باشد.    

دکتر مهدی زارع

رئیس شاخه زمین شناسی فرهنگستان علوم و

استاد پژوهشگاه بین المللی زلزله شناسی و مهندسی زلزله

18 اردیبهشت 1401