اول مارچ به نام روز جهانی آینده نامگذاری شده است. بنا بر این نامگذاری، فرهنگستان علوم چمهوری اسلامی ایران از سال ها پیش به مناسبت این روز، مراسمی با عنوان «گرامیداشت روز جهانی آینده» برگزار می کند. مراسم گرامیداشت روز جهانی آینده امسال فرهنگستان علوم، از صبح تا عصر روز دوشنبه 9 اسفند 1400 با موضوع «علم، انتظام ملی و آینده؛ دانش برای سرزمین» به همت شورای آینده نگری فرهنگستان علوم در دو بخش صبح و عصر، در محل فرهنگستان برگزار شد. در نشست صبح آقایان دکتر رضا داوری اردکانی رئیس فرهنگستان علوم، دکتر سیدمصطفی محقق داماد رئیس گروه مطالعات اسلامی فرهنگستان علوم، دکتر رضا مکنون رئیس شاخه مهندسی عمران فرهنگستان علوم، دکتر فتح الله مضطرزاده عضو پیوسته فرهنگستان علوم و دبیر شورای آینده نگری فرهنگستان علوم، دکتر محسن بهرامی استاد دانشگاه صنعتی امیرکبیر و عضو حقیقی شورای آنیده نگری فرهنگستان علوم و دکتر جروم گلن مدیر پروژه هزاره سخنرانی ایراد کردند. در نشست بعد از ظهر که به ریاست آقای دکتر حسن ظهور عضو پیوسته فرهنگستان علوم تشکیل شد نیز آقایان کتر احمد شعبانی عضو وابسته گروه علوم پایه فرهنگستان علوم و استاد شیمی دانشگاه شهید بهشتی، دکتر سعید وکیلی معاون برنامه‌ریزی، نظارت و آمایش سرزمین سازمان برنامه و بودجه کشور، دکتر غلامعلی منتظر عضو هیئت علمی دانشگاه تربیت مدرس، دکتر فرشاد مؤمنی استاد اقتصاد دانشگاه علامه طباطبایی و عضو وابسته گروه علوم انسانی فرهنگستان علوم و دکتر میرطاهر موسوی عضو هیئت علمی دانشگاه علوم توانبخشی و سلامت اجتماعی سخنرانی ایراد کردند.

در پایان مراسم نیز نشست پرسش و پاسخ به ریاست آقای دکتر مکنون برگزار شد و مطالب مطرح شده در مراسم گرامیداشت روز جهانی آینده جمع بندی شد.

چکیده تعدادی از سخنرانی ها به شرح ذیل است:

 

"علم، انتظام ملی و آینده"

دکتر فتح الله مضطرزاده؛ دبیر شورای آینده نگری فرهنگستان علوم

موضوع آینده‌نگری و پرداختن به آینده، پدیده جدیدی نیست و از دیرباز فکر دانشمندان را به خود معطوف داشته است؛ مهاجرت‌های اقوام مختلف در تاریخ و ایجاد رصدخانه و اقداماتی از این نوع حاکی از این است که بشر همواره به آینده فکر می‌کرده و ایضا نگران آینده خود بوده است. یکی از صاحب‌نظران در امر آینده‌نگری جمله‌ای دارد که شاید بتواند درک این موضوع را ساده‌تر کند، وی می‌گوید اگر ملتی آینده خود را نسازد، دیگران آینده او را خواهند ساخت.

تاثیر آینده‌نگری بر تحولات تاریخی و حتی جنگ‌ها و سایر شئون تاریخی موضوعی نیست که بتوان در اینجا به آن پرداخت، خصوصا که کشور ایران در زمره چند کشور باستانی جهان محسوب می‌شود و واکاوی و تحلیل تاریخی اتفاقات و حوادث تاریخی آن را نمی‌توان بدون درنظر گرفتن این موضوع تحلیل و تبیین نمود. اهمیت تاریخی آینده‌نگری از یک سو و حوادث علم و فناوری از سوی دیگر از جمله دلایلی‌ است که خصوصا در دهه‌های اخیر در جهان، آینده‌نگری را به موضوعی استراتژیک و بنیادی برای کشورهای مختلف تبدیل کرده است. جایگاه آینده‌نگری در ساختار حکمرانی کشورها متفاوت است، اما اهمیت آن به‌گونه‌ای است که سیاست‌گذاری و برنامه‌ریزی در این‌باره از اصلی‌ترین مباحث ملی کشورها محسوب می‌شود.

اخیرا بحث آینده‌نگری در کشور ما نیز موردتوجه مسئولان و محافل علمی دانشگاهی و فناوری قرار گرفته است. در سال‌های آخر دولت گذشته، وزیر علوم، تحقیقات و فناوری از مؤسسات علمی و پژوهشی تحت مدیرت خود، طی نامه یا بخشنامه‌ای خواست تا یک واحد آینده‌نگری در مؤسسه خود ایجاد کنند و بر این اساس و بر فرض اینکه فقط نیمی از این مؤسسات دستور وزیر را اجرا کرده باشند، باید در محدوده وزارت علوم، تحقیقات و فناوری بیش از هزار "واحد" آینده‌نگری ایجاد شده باشد. در سایر وزارت‌خانه‌ها و همچنین در سازمان‌ها و صنایع و نهادهای مختلف نیز روند تأسیس واحدهای آینده‌نگری کم و بیش به روال فوق ادامه دارد. علاوه بر این در دانشگاه‌ها نیز رشته آینده‌نگری تأسیس شده و خصوصا در سطح کارشناسی ارشد و دکترا دانشجویان در حال تحصیل در این رشته هستند و عده‌ی زیادی از آنان نیز دوره دانش‌آموختگی خود را به پایان رسانده‌اند و بدیهی است که اساتید زیادی در این زمینه فعالیت دارند. این که این واحدهای آینده‌نگری با کدام استراتژی و مرتبط با کدام مأموریت باید فعالیت کنند، موضوعی است که فقط در چهارچوب انتظام ملی قابل بررسی است، که امید است صاحب‌نظران مرتبط، در آینده به آن بپردازند.

 فرهنگستان علوم جمهوری اسلامی ایران، مطابق مأموریت‌هایی که در اساسنامه آن پیش‌بینی شده است -عمدتا در قالب شورای آینده‌‌نگری- موظف است تا به مباحث مربوط به آینده بپردازد و بر این اساس عمده‌ترین مأموریت شورای آینده‌نگری در فرهنگستان علوم "شناسایی وضعیت علم و فناوری در ایران و پیش‌بینی روند تحولات علم و فناوری در ایران و جهان" می‌باشد. مبتنی بر توضیحات فوق، شورای آینده‌نگری فرهنگستان علوم درجهت تحقق وظایف و مأموریت‌های خود اقدام به تمهیداتی به منظور زمینه‌سازی و آمادگی جهت ایفای هرچه مطلوب‌تر اهداف خود نموده است که در اینجا مختصرا به برخی از این اقدامات اشاره می‌گردد:

1- ایجاد یک بانک اطلاعاتی از گزارش‌های علم و فناوری کشورهای مختلف جهان، این گزارش‌ها که تعداد آن‌ها به بیش از دویست مورد می‌رسد، مجموعه وسیعی از کشورها را در بر‌می‌گیرد و می‌تواند زمینه‌ساز استفاده از تجارب سایر کشورها در آینده‌نگاری علم و فناوری در ایران باشد.

2- گردآوری گزارش‌های علم و فناوری در ایران خصوصا در چند دهه گذشته و علاوه بر این جمع‌آوری گزارش‌های علم و فناوری در ایران از نظر تاریخی که می‌تواند مبنای مهمی برای آینده‌نگاری علم و فناوری در ایران قرار گیرد.

3- ایجاد بانک اطلاعاتی از لیست مؤسسات آینده‌نگری در ایران، خصوصا دانشگاه‌ها و مؤسساتی که در این زمینه فعالند، اساتید مرتبط با این موضوع، آمار دانشجویان در حال تحصیل و دانش‌آموختگان در این رشته و تهیه لیست ایرانیان فعال در زمینه آینده‌نگری در خارج از کشور.

4- تشکیل هم‌اندیشی‌های متعدد در زمینه وضعیت علم و فناوی در ایران، تعیین نقاط قوت و ضعف گزارش‌های موجود در این زمینه به منظور برنامه‌ریزی مطلوب برای آینده علم و فناوری در ایران.

5- جستجوی الگوی مناسب آینده‌نگری درایران، طی فرآیند پنل نخبگان و سایر شیوه‌های متداول از جمله دلفی برای دست‌یابی به یک مدل مناسب آینده‌نگاری متناسب با شرایط کنونی و تاریخی ایران.

6- تشکیل کارگروهی در دبیرخانه شورای آینده‌نگری به منظور مطالعه گزارش‌های آینده‌نگری و وضعیت علم در ایران و استخراج چالش‌ها و نقاط قوت و ضعف وضعیت علم در ایران.

7- برگزاری جلسات شورای آینده‌نگری به منظور اتخاذ تدابیر و تصمیمات لازم در چهارچوب فعالیت‌های شورای آینده‌نگری و بررسی راهکارها و روش‌های علمی جهت دست‌یابی به شیوه‌های مناسب آینده‌نگری در ایران و پیشنهاد برای تدوین برنامه‌های متناسب با شرایط و شاخص‌های کنونی علم و فناوری در کشور برای دست‌یابی به اهداف و مأموریت‌های مندرج در اساسنامه فرهنگستان علوم.

با توجه به توضیحات فوق و بر مبنای گزارش‌های علم و فناوری در ایران و سایر کشورهای جهان و جمع‌بندی مهم‌ترین مؤلفه‌های این گزارش، اعضای شورای آینده‌نگری به این جمع‌بندی رسیدند که برنامه‌ریزی برای آینده‌نگری علم و فناوری باید با تعیین وضعیت علم و فناوری در کشور بر اساس یک گزارش مستقل که بر پایه‌ی شاخص‌های معتبر در زمینه علم و فناوری است، آغاز گردد. علی‌رغم گزارش‌های متعدد در زمینه علم و فناوری و اقدامات ارزنده در این حوزه، متاسفانه به علت عدم رعایت وحدت رویه و شاخص‌های مصوب علم و فناوری، شاید نیاز به اقدامات تکمیلی برای رسیدن به اجماع لازم برای دست‌یابی به اعلام وضعیت علم و فناوری در ایران باشد. امید است با عنایت به توضیحات فوق و استمرار گفتمان علمی درباره موارد ذکر شده، مقدمات لازم برای تدوین و طرح وضعیت علم در ایران و شرایط برای آینده فراهم شود.

 

*****

 

"به سوی آینده و جهان دیگرگون "

دکتر محسن بهرامی؛ استاد دانشگاه صنعتی امیرکبیر و عضو حقیقی شورای آینده نگری فرهنگستان علوم

نوع انرژی و فناوری در اختیار و مورد استفاده یک جامعه نقش اصلی را در تعیین سطح پیشرفت و قدرت اقتصادی و توانمندی آن در جامعه جهانی دارد. در اینجا به تحول فناوری و انرژی در جامعه بشری اشاره می‌شود. این نکته پررنگ می شود که سیر پرشتاب شکل گیری فناوری های نو جامعه ای را شکل می دهد که نقش انسان در آن به کلی با آنچه تابحال بوده است متفاوت خواهد بود. در اثر این تحولات آینده ای شکل می گیرد بسیار دیگرگون. شکافی بزرگ آن جوامعی که این فناوری ها را در اختیار دارند و آن‌هایی را که ندارند از هم جدا می کند. چگونه باید به سوی این جهان دیگرگون حرکت کرد و در آینده شکاف را پشت سر داشت؟

 

*****

 

"کار و فناوری 2050"

دکتر جروم  گلن؛ مدیر پروژه هزاره

نتایج مطالعات آینده کار فناوری در سال 2050 و بعضی اقدامات برای ایجاد آمادگی برای آینده ارائه می‌شود. هوش مصنوعی به‌عنوان عامل اصلی و موثر بر آینده خود را نشان می‌دهد. دسته‌بندی هوش مصنوعی مطرح شده و نحوه پیدایش و تاثیر آن بررسی می‌شود.

 

*****

 

"شوک های آینده هراسانه: منشاها پیامدها و راه حل ها"

دکتر فرشاد مومنی ؛ استاد اقتصاد دانشگاه علامه طباطبایی و عضو وابسته گروه علوم انسانی فرهنگستان علوم

طی سه دهه گذشته حساسیت نسبت به تغییرات سریع و ناگهانی در مرکز توجه متفکران بزرگ توسعه قرار داشته و اساس ماجرا از این موضع موردتوجه قرار گرفته که جهان به‌صورت فزاینده و در ابعاد بی‌سابقه‌ای در معرض تغییرات ناگهانی قرار دارد و این تغییرات ناگهانی دربردارنده‌ی فرصت‌ها و تهدیدهای بی‌شماری است و مواجهه خردورزانه با آن‌ها نیازمند سطوحی از قابلیت و قدرت انعطاف برای مواجهه با آن‌ها به گونه ای است که بتوان از فرصت‌های ناشی از این شوک‌ها حداکثر بهره‌وری را داشت و تهدیدهای آن‌ها را به حداقل رساند. این دریچه، دریچه ای شد که در واقع یک نگاه یکپارچه و فراگیر به مسئله‌ی توسعه به گونه ای که هم ناظر بر نیازها و مسائل کشورهای صنعتی باشد و هم کشورهای در حال توسعه در این زمینه، کشورهای پیشرفته صنعتی کانون‌های اصلی تمرکز خود را روی شوک‌های ناشی از سرعت بی‌سابقه تحولات و دستاوردهای علم و فناوری قرار دادند و در کنار آن به تغییرات ناگهانی مربوط به آب و هوا و محیط‌زیست و همچنین بازارهای مالی جهانی شده تمرکز کردند و از دل آن این فرمول‌بندی را حاصل کردند که بالاترین سطح قدرت انعطاف برای مواجهه با این پدیده‌های سرشار از نااطمینانی، تابع دانش ضمنی و ظرفیت‌های سازمانی است که با بهترین کیفیت از طریق طراحی های معطوف به ارتقا بنیه تولیدی قابل‌حصول خواهد بود. برای کشورهای در حال توسعه طبیعتا شوک‌های مربوط به علم و فناوری و تغییرات آب و هوا و بازارهای مالی جهانی شده آسیب‌پذیری‌هایی به مراتب فراتر از آنچه که به کشورهای صنعتی باز می-گردد وجود دارد؛ ضمن اینکه در این کشورها نااطمینانی های ناشی از ساختار اقتصادی متکی به صنعت استخراجی تک‌محصولی و نوسانات و شوک‌هایی که در بازارهای جهانی به قیمت این محصولات وارد می‌شود، را هم اضافه می کند و برای تجربه خاص ایران شوک به قیمت کلیدی به مثابه یک نااطمنیانی درون‌زای بازتاب‌دهنده ضعف بنیه سیاست‌گذاری کشور هم به این شوک‌ها اضافه می شود و مهم‌ترین ویژگی شوک‌های درون‌زا در ایران طی سه دهه گذشته خصلت خودزنانه آن بوده یعنی شوک‌های وارده به قیمت های کلیدی، آسیب‌های پرشماری را در عرصه های انسانی، اجتماعی، محیط‌زیستی به کشورمان وارد کرده اما اساسی ترین ضربه به بنیه تولیدی ما وارد شده و از دل آن ذخایر دانش ضمنی و ظرفیت‌های سازمانی ما را تهدید به تضعیف فزاینده می کند. در این سخنرانی تلاش من بر این خواهد بود که در واقع بر محور ارزیابی ضعف‌ها و نارسایی‌هایی که در عرصه بنیه تولیدی ما حاصل شده و این هم جزء شوک‌درمانی به مثابه یک شوک آینده‌هراسانه با بالاترین قدرت توضیح دهندگی است و نمی توان منفعتی برای آن شناسایی کرد، مورد بحث قرار می گیرد و تلاش خواهد شد که از دل این ارزیابی آسیب‌شناختی سازوکارهای برون‌رفت از بحران‌های ناشی از شوک‌های آینده‌هراسانه مطرح شود.

 

*****

 

"سایۀ صلبیّت روند دروندادهای آموزش عالی: عامل شکل ناپذیری آیندة مطلوب علم و فنّاوری در ایران"

دکتر غلامعلی منتظر؛ عضو هیئت علمی دانشگاه تربیت مدرس

هرچند آینده تحت تأثیر چهار عامل «روندها»، «رویدادها»، «آرمان‌ها » و «کنش‌ها» ساخته می‌شود ولی به نظر می‌رسد روندها سخت‌ترین، مؤثرترین و البته لَخت‌ترین عامل در شکل‌گیری آینده است. توان تغییر در فرایند «روند» تقریباً غیرممکن است و وابستگی آن به پارامترهای کنترل ناپذیر، سبب‌ساز جریانی کَند و حتی مقاوم در برابر تغییر شکل آینده می‌شود.

در حوزۀ علم و فنّاوری نیز این موضوع صادق است و در فرایند آینده نگاری دانشگاه‌ها، روندهای مألوف آموزش عالی به‌ویژه در عرصۀ دروندادها به شدت بر آینده‌های ممکن و آینده‌های مطلوب علم و فنّاوری سیطره انداخته تا آنجا که در عمل این روند چون علتی تامّه‌، فرایند توسعۀ آموزش عالی را به تبعیت از خود و معلول بی‌اختیار رفتار خود محکوم می‌کند. جریان تزریق منابع مالی طی پنجاه سال اخیر و عدم تحقق سهم حتی یک درصدی از بودجه ناخالص داخلی، گواه بارزی بر این فرایند است. در ایران، دانشگاه ها مهم‌ترین بازیگران عرصۀ علم و فنّاوری هستند و آیندۀ آنها به شدت تحت تأثیر روندهای تاریخی  عواملی چون بودجه، منابع انسانی و دانشجو قراردارد. به همین دلیل شناخت روند تغییرات این عوامل، فضای شکل‌گیری سناریوهای آیندۀ علم و فناوری و مختصات آن را مشخص می‌سازد.

 در این مقاله تلاش می‌شود با بررسی روند تغییرات مهم ترین دروندادهای نظام دانشگاهی در بازۀ زمانی پنجاه ساله (از ابتدای تأسیس وزارت علوم و آموزش عالی) مورد بررسی قرارگیرد. یافته های این تحقیق نشان می‌دهد در طی این نیم قرن وضعیت دروندادهای اصلی دانشگاه‌های ایران تقریبا در همۀ دوران یکسان بوده است و این روند امکان تغییر در آیندۀ علم و فنّاوری را منوط به رخداد تغییری جدّی و بروز تحوّلی اساسی در فرایندهای سیاستی و مدیریتی در سطح عالی می داند. این موضوع به ویژه در آستانۀ سدۀ جدید بسیار مهم است و نشان از لزوم تغییر بینش و چرخش اندیشه برای ایجاد تحوّل عمیق در سیاست‌گذاری علم و فنّاوری دارد.

 

*****

 

"آینده پژوهی: جایگاه علم  فناوری و نوآوری ایران در منطقه و جهان"

دکتر احمد شعبانی؛ استاد شیمی دانشگاه شهید بهشتی و عضو وابسته گروه علوم پایه فرهنگستان علوم

آینده‌پژوهی مطالعه سیستماتیک آینده‌های ممکن، محتمل و ترجیحی است که با دوراندیشی، وضعیت فعلی در جهت و مسیر آینده ای مطلوب قرار می‌گیرد. به عبارتی پیش‏نیاز آینده‌پژوهی، شناخت وضعیت موجود، توصیف وضعیت مطلوب، آگاهی از ظرفیت‌ها و نیازها، و تببین راهکارها، راهبردها، سیاست‌ها و برنامه‌های اجرایی-عملیاتی رسیدن از وضعیت موجود به آینده‌ای مطلوب می‌باشد. پیشرفت هیچ حوزه‏ای بدون برنامه‏ریزی و آینده‌نگاری ممکن نبوده و پیشرفت در دنیای امروز و آتی که مبتنی بر علم، دانش و فناوری است از این امر مستثنی نیست. در این مقاله جایگاه فعلی علم، فناوری و نوآوری ایران بر اساس داده‌های ارائه شده در گزارش‌های پایگاه استنادی علوم جهان اسلام، پژوهشگاه علوم و فناوری اطلاعات ایران (ایرانداک) و گزارش علمی یونسکو به سوی 2030 از ایران، با شاخص‌های علم، فناوری و نوآوری در اسناد بالادستی از قبیل سند نقشه جامع علمی در چشم‌انداز 1400 کشور، مورد بررسی و میزان پیشرفت و جایگاه ایران در منطقه و جهان مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفته است. در پایان برخی چالش‌های دانش و فناوری‌بنیان فعلی و آتی جامعه که صرفا با ابزار قدرتمند علم، فناوری و نوآوری مرتفع می‌شوند ارایه شده تا تمهیدات لازم برای آن‌ها، توسط متولیان امر برای آینده‌ای بهتر اندیشیده شود.

 

*****

 

"همبستگی و سرمایه اجتماعی در انتظام اجتماعی ایران"

دکتر میرطاهر موسوی؛ عضو هیئت علمی دانشگاه علوم توانبخشی و سلامت اجتماعی

سرمایه اجتماعی شبکه ای ازروابط و پیوندهای مبتنی بر اعتماد اجتماعی بین افراد ، گروه ها و سازمان و نهادهای جامعه است که  همبستگی ،  انسجام اجتماعی و همچنین  حمایت اجتماعی را فراهم می نماید.

سرمایه گذاری دربازارسرمایه اجتماعی موجب گسترش اعتمادجمعی ، توسعه سیاسی و اجتماعی، کاهش واگرایی و گسیختگی ها ، بسط نظم و انتظام اجتماعی و همبستگی اجتماعی می شود. درجوامع درحال گذارکه درارتباط بادنیای معاصر هستندسرمایه اجتماعی درون گروهی ( قدیم) دچارفرسایش شده و سرمایه اجتماعی بین گروهی و فراگروهی ( جدید ) به شکل مناسب شکل نگرفته و درنتیجه با نوعی نابسامانی اجتماعی که معرف گسل ها  و پیدایش  گسست ها روبه روهستم که منبع اصلی زایش و شکل گیری نابرابری و آسیب های اجتماعی است.

بررسی وضعیت سرمایه اجتماعی ایران درقالب چند پیمایش ملی در دهه های هشتاد و نود شمسی نشان می دهد  نخست این که  میزان سرمایه اجتماعی درایران کمترازمتوسط بوده و ازسوی دیگر اندازه آن بصورت نگران کننده ای روبه کاهش و فرسایش است. نگرانی پیش گفته میتواند در وضعیت توسعه و آینده کشور نگرانی های جدی تررا به بارآورد. گسیختگی اجتماعی و کاهش همبستگی و انتظام اجتماعی حیات اجتماعی ایران راتهدیدمی نماید.

رشدفقر ، بیکاری گسترده و مشکلات جوانان  ، بی ثباتی اجتماعی و اقتصادی ، کاهش ظرفیت تولید ثروت وتامین رفاه برای اکثریت جامعه ، افزایش آسیب های اجتماعی و شکل گیری آسیب های نوپدید، فزونی بی رویه بدمسکنی و حاشیه نشینی ( حدود22 میلیون نفر) بخش های بزرگی از مردم را به حاشیه نظام اقتصادی و اجتماعی و سیاسی رانده است.

دسترسی مناسب و عادلانه به خدمات آموزشی و سلامت درمناطق مختلف بادشواری های جدی روبرو است و ارزش های اجتماعی قطبی شده اند. درزمینه اصلی ترین موضوعات ، وفاق و اشتراک نظروجودنداشته و سیاست های رسمی در فاصله بعیدی ازمطالبات واقعی مردم قرارگرفته است. رضایت اززندگی کاهش و احساس بیگانگی با شیوه اداره جامعه روبه فزونی نهاده است. بخش بزرگی از مردم درامید به آینده متزلزل هستند و گمان دارنداز منابع اجتماعی و اقتصادی برای زندگی شرافتمندانه دورنگه داشته شده اند.

سه نهاد بنیادین و پایه ای جامعه ( خانواده ، دین و سیاست) درچنبره روندهای گسیخته ساز دچارچالش های جدی شده است. این وضعیت درحالی است که مشکلات جامعه ایران درسالیان متمادی ، به روی هم انباشت شده و به سیاست ها و اقدامات معمول مقاوم شدهو اکنون به صورت متراکم سربرآورده اند.

رسانه ها و شبکه های اجتماعی ازچنین نابسامانی ها مرتب خبررسانی کرده و امری انتزاعی تیست که فهم آن نیازمند دانش نظری خاصی باشد و عمومیت یافته است.

پرواضح است که دیگرنمیتوان بااقدامات سطحی و گذرا و مقطعی،  مشکلات را به عقب راند و فرصت گرفت. باید "سیاستی دیکر" در سیاست های کلان و عمومی و سیاست اجتماعی را برای وضع حال و آینده ایران در پیش گرفت.

مفهوم و دستگاه سرمایه اجتماعی در وضعیت حاضر و آینده جامعه ایران بعنوان گرانیگاه توسعه و انتظام اجتماعی بایستی مورد توجه واقعی قرارگرفته و جلوگیری ازفرسایش و زوال آن در کلیه سطوح برنامه ریزی  درنظام حکمرانی و عرصه عمومی دراولویت قرارگیرد.

در این شرایط بهره گیری ازتجارب علمی و عینی جوامع در انتخاب و کاربست سرمایه اجتماعی به منظور ترمیم همبستگی و اعتماد و انتظام اجتماعی از جمله اقدامات لازم و ضروری است.

 

*****

 

«کلیدی ترین ابزار تصمیم سازی در زمان حال، دورنگری و رصد آینده است.»

مه کامه طاعتی؛ دانشجوی دکتری آینده پژوهی دانشگاه بین المللی امام خمینی

امروزه علم و هنر آینده پژوهی سرفصل بسیاری از مباحث علم و فناوری، سیاسی، اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی است؛ چرا که آینده نگری جان و جوهرۀ تصمیم سازی منسجم، ابزار کلیدی دست‌یابی به توسعۀ پایدار و نیز مبنایی مستحکم برای ایجاد توان رقابت پذیری و پاسخ به چالش های غلبه بر عقب‌ماندگی به ویژه در کشورهای در حال توسعه است. به‌ویژه در عرصۀ بین المللی، نقش کلیدی مطالعات آینده به عنوان مهم ترین سلاح نقش‌آفرینی در جهان پیچیده و متغیر امروزی بر کسی پوشیده نیست. برای این منظور لازم است که ضمن شناخت کافی نسبت به تغییر و تحولات جهان پیرامونی، توانایی پیش بینی آن‌ها را نیز داشته باشیم، چراکه دورنگری و خلق تصاویر بدیل از آینده در فرآیند سیاست گذاری، برنامه ریزی و اتخاذ تصمیمات راهبردی در کشور از اهمیت زیادی برخوردار است؛ گو اینکه همۀ کشورهای توسعه یافته از ساختاری مشخص برای سیاست گذاری و تصمیم سازی برخوردارند و نقش پررنگ مطالعات آینده که بر پایش دائمی و رصد تحولات آینده متکی است، در این ساختار خودنمایی می کند.

دیده بانی و دورنگری این امکان را می دهد که به صورت هدفمند و با به کارگیری انواع تمهیدات، در مسیر کارآمدی بیشتر در آینده، گام‌های تحول زایی برداشته و اسیر حوادث آینده نشویم، درحالی که انفعال در برابر آینده سبب می شود که در مدار تفکرات و برنامه ریزی های آینده نگر رقبا قرار گرفته و به آن‌ها فرصت دهیم که تحولات آینده را به نفع خود مدیریت کنند.

صرف نظر از این که دیگران چه راهبردهایی اتخاذ می کنند و چه تمهیداتی می-اندیشند، برای ما، تسلط بر آینده، به لحاظ موقعیت جغرافیایی و سیاسی خاص، پیشتازی در تاریخ و تمدن، انگیزه ایجاد تحول تمدنی، و به ویژه مواجهه با تهدیدهایی که مدام از سوی ارباب قدرت اعمال می شود، نه تنها ضروری، بلکه امری حیاتی است.

برای مشارکت فعال در ساختن آیندۀ مطلوب، باید از محیط پیرامون و روندهای تأثیرگذار و تحولات آینده آگاهی یافت، آن را به اشتراک گذاشت و براساس آن به اتخاذ مناسب ترین تصمیمات همّت گماشت. در این راستا، برپایی «رصدخانه ملیّ آینده» گام مهمی برای درک بهتر فرصت ها و تهدیدات، و آگاهی از تحولات آینده است چراکه با رصد روندهای تغییر و مسائل نوظهور و تحلیل نقش آن‌ها در روند تحولات آینده از هم‌اکنون می توان نسبت به مهار یا به‌کارگیری مناسب از آن‌ها برنامه‌ریزی لازم را انجام داد.

در واقع، دیده بانی و رصد تحولات آینده، دروازۀ ورود به عرصۀ رهبری و مدیریت تحولات و تغییرات شتابان آینده به شمار می رود و وجود نهادی که در بالاترین سطوح تصمیم گیری به طور مداوم، آینده را مورد کاوش قرار دهد، بیش از پیش ضروری می نماید. بدین منظور، با ایجاد «رصدخانه آینده» می توان اقدامات زیر را به صورت دائمی، برخط، دقیق و مستند به انجام رساند:

• - شناسایی و رصد پیشران ها، رویدادها و روندهای تأثیرگذار بر شکل-گیری آینده
• - تحلیل و ارزیابی نتایج و پیامدهای رویدادها، روندها و مسائل نوظهور آینده
• - تحلیل بازارهای علم، فناوری و نوآوری، و تحولات پیچیده اجتماعی، اقتصادی و نیز تحرکات سیاسی
• - تحلیل و ارزیابی فرآیندهای سیاست گذاری منسجم در جهان و چگونگی مشروعیت بخشیدن به آن‌ها
• - ارائه گزارش های راهبردی بلادرنگ (در لحظه)، و چابک سازی رویارویی با تحولات
• - پابرجاسازی راهبردپردازی و قدم گذاشتن در گفتمان آینده سازی

 

رویداد سالانۀ «روز جهانی آینده» فرصتی مغتنم است که در آن پیرامون ایجاد «رصدخانه ملیّ آینده» و چگونگی استقرار آن بیندیشیم و گفتگو کنیم. 

 

«آینده متعلق به همۀ ماست؛ از سهم خود در آن غافل نشویم.»