ملاحظاتی درباره پدیده بیابان­ زایی

دکتر حسن احمدی عضو پیوسته گروه علوم کشاورزی فرهنگستان علوم

بحران خشکسالی در قاره آفریقا در اواخر دهه 70 میلادی موجب تنش و قحطی زیادی شد و در پی این وضع در سال 1992، سران کشورهای جهان در ریودوژانیرو آرژانتین جمع شدند و تصمیم قاطع گرفتند که پدیده تخریب سرزمین یا بیابان­زایی یک معضل جهانی است؛ بنابراین 27 خرداد (برابر با 17 ژوئن) را به عنوان روز مبارزه با خطرهای تخریب سرزمین نامگذاری کردند. در این روز به مردم جهان هشدار داده می­شود تا حدودی، تخریب سرزمین را کاهش دهند.

بیابان­زایی به معنای تخریب زمین در اثر دو پدیده اقلیمی و انسانی است. سازمان ملل متحد در سال­های دور اعلام کرده بود آب و هوای خشک، نیمه­خشک و نیمه­مرطوب در پدیده بیابان­زایی تأثیر دارد؛ اما امروز نمی­توان اقلیم خاصی را برای پدیده بیابان­زایی در نظر گرفت و تمام مناطق اعم از نیمه­مرطوب، نیمه­خشک و خشک تحت تأثیر پدیده بیابان­زایی هستند.

طبق گزارش سازمان ملل متحد، یک میلیارد و 600 میلیون نفر جمعیت دنیا، سه­چهارم اراضی به مساحتی معادل پنج میلیارد هکتار در 110 کشور جهان تحت تأثیر تخریب قرار می­گیرند. 73 درصد مراتع جهان به مساحت سه میلیارد و 300 میلیون مترمکعب در معرض این پدیده هستند، همچنین بین 50 تا 70 هزار کیلومترمربع اراضی حاصلخیز از چرخه تولید خارج می­شوند و سالانه 50 میلیارد دلار خسارت مستقیم ناشی از این پدیده به اراضی کشاورزی است که البته غیر از پدیده­های اقتصادی و اجتماعی و مهاجرت­هاست.

به طورکلی از بین 41 بلای طبیعی، 31 مورد در ایران روی می­دهد و مهمترین آنها به ترتیب عبارت است از؛ تغییر اقلیم، کاهش آب­های شیرین و بیابان­زایی. طبق آمار وزارت نیرو، از 80 تا 85 درصد آب­های زیرزمینی استفاده می­کنیم. آمار سال 1375 نشان می­دهد از 400 میلیارد مترمکعب بارش در سال، 135 میلیون مترمکعب را که منابع آب تجدیدپذیر بودند استفاده کردیم؛ در حالی که متوسط بارندگی در آن سال 251 میلی متر بود و 87 میلیارد متر مربع روانآب داشتیم. اما اکنون از 400 میلیارد متر مکعب، میزان روانآب ما 48 درصد کاهش پیدا کرده است. بیش از 90 درصد آب در بخش کشاورزی مصرف می­شود ولی راندمان 30  درصدی دارد بدون اینکه روش­های جدید آبیاری را در کشاورزی اجرا کنیم.

مهمترین پیامدهای بیابان­زایی، خشکسالی، سیل و فرسایش آبی و بادی خاک است و ما شاهد خشکسالی و سیل­های متعددی در کشور هستیم. سالانه حدود دو و نیم میلیارد تن از خاک تخریب و به صورت رسوب از سیستم خارج می شود. حدوداً 120 میلیون هکتار از مساحت یک میلیون و 600 متر مربعی ایران تحت تأثیر تخریب است؛ حدود 80 تا 90 میلیون هکتار تحت تأثیر فرسایش آبی و 24 میلیون هکتار تحت تأثیر فرسایش بادی است و دو و نیم میلیارد تن در سال خاک تخریب می­شود. در مناطق نیمه خشک بیشتر فرسایش بادی است؛ جایی که بارش بیش از 300 میلیمتر است. مانند حوزه سفیدرود که استان­های زنجان، آذربایجان غربی، همدان و کردستان را در برگرفته و سالانه 260 میلیون تن رسوب پشت سدهای ما قرار می­گیرد. در مورد فرسایش بادی و گردوغبار در مناطق خشک و نیمه خشک بیشتر دیده می­شود.

سدسازی­های غیرکارشناسی نیز از عوامل گسترش بیابان در کشور است. اکنون 15 نهاد در کمیته ملی مقابله با بیابان­زایی عضو هستند. مدیریت این کمیته را وزارت جهاد کشاورزی برعهده دارد و وزارت نیرو نیز عضو آن است. با این وجود، می­بینیم که وزارت نیرو در مواردی مسبب تخریب سرزمین است؛ مثلاً سدسازی در هیچ­جا به این عظمت وجود ندارد. ایران و ترکیه 15 سد روی رودهای دجله و فرات زده­اند که همین باعث شده دو میلیون هکتار از اراضی کشاورزی عراق قابل استفاده نباشد. به همین دلیل 80 تا 85 درصد از منابع گردوغبار از خارج از کشور و 15 درصد داخلی است. سدها مشکلات زیادی ایجاد می­کنند. مثلاً سد کرج باعث شده منطقه شهریار امروز با مشکلات زیادی روبرو شود یا دریاچه ارومیه که به دلیل سدهای فراوان به این وضع افتاده است.