فرهنگستان علوم جمهوری اسلامی ایران در سالهای اخیر توجه ویژه ای به موضوع «بحران آب کشور» داشته است و اقداماتی در چارچوب وظایف خود انجام داده است تا بتواند نقش موثری در پیدا کردن راهکارهای عملی برای حل بحران ایفا نماید. در ادامه فعالیتهای سالهای اخیر که توسط برخی از گروههای علمی فرهنگستان انجام شد، معاونت پژوهشی علوم محض و کاربردی فرهنگستان طبق مصوبه شورای پژوهشی فرهنگستان مسئولیت برگزاری همایش «علل و راهکارهای مقابله با بحران کمی و کیفی منابع آب کشور» را بر عهده گرفت. بر این اساس، پس از برگزاری جلسات شورای علمی همایش و تعیین اهداف و محورها، فراخوان به سازمانها و دانشگاههای معتبر ارسال شد و از صاحبنظران دعوت به عمل آمد. این همایش روزهای 22 و 23 اردیبهشت ماه سال جاری با حمایت ریاست فرهنگستان برگزار شد.
مقدمه:
مشکل آب کشور موضوعی تاریخی است، استفاده بی رویه و از روی غفلت یا به هر حال و بدون جامع نگری از منابع آبی و عدم سیاستگذاری علمی از سویی و ایجاد سازه های آبی چون سدها و حفر بدون برنامه ریزی چاه ها از سوی دیگر موجب ناپایداری منابع آب کشور شده و برداشتهای نامعقول و غیرعلمی 15 سال اخیر باعث شده است که منابع آب کشور چه سطحی و چه زیرزمینی به حالت بحران برسد. وضعیت به گونه ای است که در صورت تساهل و عدم وجود عزم راسخ برای رفع چالشهای موجود، مشکلات بزرگتری نظیر مهاجرتها، نارضایتی ها و سایر معضلات اجتماعی ایجاد می شود. اقدام برای حل این مشکل بدون آگاهیهای اجتماعی امکانپذیر نیست. صاحبنظران از یکسو و دولت از سوی دیگر در این ارتباط مسئولیت بزرگی به عهده دارند که فعالیتهای جدی، اجرایی، سریع و اثرگذار را آغاز کنند و راهکارهای برون رفت از این وضعیت را اجرایی نمایند.
متوسط بارندگی سالیانه کشور کاهش یافته است. برداشت از آبخوانهای کشور از سالهای دهه 40 شمسی شروع شده و هر ساله افزایش یافته است. تغییرات منابع آب زیرزمینی در طولانی مدت به صورت افزایشی بوده و میزان آن برای منابع آب تجدیدشونده بلند مدت تا سال 1378، 130 میلیارد متر مکعب است. به علت به انتها رسیدن برخی آبخوانها و تخریب آنها در سالهای اخیر حجم آب کمتری از آنها برداشت می شود. تغییر رژیم بارشها و افزایش بارشهای کمتر از 10 میلیمتر به ویژه در مناطق خشک کشور، کاهش ریزش برف، گرم شدن هوا، کم شدن ذخیره برف در ارتفاعات، شروع زمان ذوب شدن برفها قبل از اوج گرما، افزایش تبخیر و تعرق از منابع آبهای سطحی و زمینهای کشاورزی، درختان و مزارع، افزایش برداشت آب رودخانهها از طریق چاههای جانبی آنها و کاهش دبی رودخانه ها به دلیل برداشت بیشتر از آنها و افزایش برداشت بیش از حد از آبخوانها با افزایش چاهها و عمیق تر کردن آنها، شرایط بحرانی برای آب کشور به وجود آورده است.
صاحبنظران اعتقاد دارند که عواملی چون خشکسالی و تغییر اقلیم و گرم شدن هوا سهم کمتری نسبت به مدیریت ناصحیح و استفاده غیرحکیمانه از منابع آب کشور در ایجاد بحران داشته است.
در ذیل خلاصه نتایج، پیشنهادها و راهکارهای همایش ملاحظه می شود.
برخی نشانه های پیدایش بحران آب:
- افت فشار و قطع آب در تابستان در برخی از نقاط شهر تهران و از جمله مناطق شرق و شمال غرب آن
- افزایش آلودگی آب شرب به ترکیبات نامطلوب مثل نیترات به دلیل استفاده از آب چاههای سطح شهر
- بیآب شدن کشاورزان شرق اصفهان و از دست دادن اشتغال
- خشک شدن زاینده رود و تالاب گاوخونی در بخش مهمی از سال
- کمبود آب در مناطق مرکزی ایران نظیر شهر یزد و افزایش آلودگی منابع آب زیرزمینی آن
- کمبود آب در شهر البرز در تابستانها و جیره بندی در بعضی از مناطق آن
- کمبود آب شرب در شهرهای ساحلی و آلودگی منابع آب زیرزمینی و رودخانه ها و کاهش دبی آنها
- کم شدن دبی و آلودگی بالای رود کارون به ویژه در تابستان
- خشک شدن دریاچه ها و تالابها از قبیل هامون، جازموریان، بخش عمده ای از دریاچه ارومیه و نظایر آن
- نشست زمین و به وجود آمدن گودالها و شکافها در محل برخی از آبخوانها
عوامل مؤثر در ایجاد بحران آب:
- مدیریت نابجای به ویژه در دهه های اخیر (عدم مدیریت صحیح آبخیزداری در حوضه های آبریز کشور،
- استفاده نابجا از فناوریهای جدید در ارتباط با منابع آبی به ویژه آبهای زیرزمینی
- عدم هماهنگی بین دستگاه ها و سازمان های ذیربط در تصمیم گیری پیرامون کلیه امور مربوط به آب
- عدم هشدارهای جدی توسط دانشمندان و صاحبنظران حوزه آب به مردم
- افزایش جمعیت و استفاده از آب با بهره وری پائین
- تصدیگری دولتی در امور اجرایی آب و عدم آینده نگری پیرامون منابع آب
- آلوده شدن منابع آب زیرزمینی به ترکیبات نفتی، پساب های شهرک ها، کارخانجات و ...
- کاهش بارندگی و تغییر در رژیم بارش
- گرم شدن زمین و تبخیر و تعرق بیشتر از منابع آب سطحی
راهکارهای پیشنهادی برای مقابله با بحران آب:
- اطلاع رسانی و آگاه کردن احاد جامعه از طریق وسایل ارتباطی و نشر مقالات و گنجاندن بهترین آنها در کتابهای درسی دبستانها و دبیرستانها
- تأسیس سازمان ملی آب (نظام مهندسی آب کشور) به منظور مدیریت یکپارچه و نظارت بر استفاده بهینه از منابع آب باقیمانده زیرزمینی و آبهای تجدیدشونده سطحی، تصمیمگیری در ارتباط با تخصیص آب برای فعالیتهای ضروری، انتقال آب بینحوضهای، هماهنگ کردن دستگاههای ذیربط در ارتباط با ذخیره و توزیع و مصرف آب؛
- وضع ضوابط و قوانین ملی آب و اینده نگری برای حل مشکلات کمآبی
- اصلاح الگوی کشت و انتخاب ارقام گیاهی متناسب با منابع آب در هر منطقه
- اصلاح الگوی مصرف بر اساس سلامت جامعه و نیاز آبی محصولات غذایی
- پرداخت یارانه و تسهیلات به کشاورزانی که روشهای استفاده بهینه آب را رعایت میکنند.
- ارتقای بهره وری آب در صنعت، امور شهری و به ویژه بخش کشاورزی
- جلوگیری از توسعه بیرویه سطح اراضی کشاورزی و توجه به توسعه عمودی
- مدیریت رواناب های حاصل از بارندگی و تغذیه آبخوانهای حوضههای مختلف آبخیز
- توجه به تجارت آب مجازی در واردات و صادرات محصولات کشاورزی
- مدیریت آبهای زیرزمینی کشور از طریق اجرای طرح تعادل بخشی آبخوانهای کشور بواسطه مسلوبالمنفعه کردن چاههای غیرمجاز و برنامهریزی مناسب و نصب کنتورهای هوشمند بر روی چاههای مجاز
- توجه به طرحهای شیرین کردن آب شور کشور با استفاده از انرژیهای تجدیدپذیر
- مدیریت آبهای مرزی و ایجاد کمیته ویژه دیپلماسی فعال آبهای مرزی در وزارت امور خارجه
- مدیریت آب بهای طرحهای توسعه ای جهت راه اندازی تصفیه خانه های شهری و روستایی
- استفاده نکردن از آبهای ژرف و آبهای داخل کارست ها در شرایط فعلی
- مدیریت آبهای حاصل از بارندگی های کم حجم در دشتها، مراتع، بوته ها، درختچه ها و درختان مقاوم به خشکی به منظور کنترل فرسایش بادی و مشکل ریزگردها
- مدیریت تعرفه آب بها و استقرار نظام حسابرسی و دفترداری ملی منابع آب و تعیین تعرفه های آب با توجه به مصارف ضروری و غیرضروری
- مدیریت توزیع آب به شهرهایی که در آینده نزدیک با مشکل کمبود آب رو به رو میشوند.
- بررسی نقاط مناسب سواحل خلیج فارس و دریای عمان برای ایجاد شهرک های صنعتی و توریستی با استفاده از آب شیرینکن های خورشیدی و استفاده بهتر از دریا به عنوان بستر تولید بخشی از غذای مورد نیاز جامعه
- پرهیز از سیاسی کردن موضوع آب و تلاش برای جلوگیری از اختلافات بین استانی و حوضهای مرتبط با منابع آب
- انتقال آب بین حوضه ای برای استفاده شرب با مدیریت و نظارت سازمان ملی مدیریت و نظارت بر منابع آب و طبق ضوابط تصویب شده توسط این سازمان
- اجرای پروژههای زیربنایی نظیر سدها، حفر چاهها در دشتهای غیرممنوعه، صنایع آب بر، طرحهای توسعه ای و اشتغالزا با ارزیابی کامل پیامدهای محیط زیستی آنها
- وضع قوانین و آیین نامه های سختگیرانه برای جلوگیری از اتلاف منابع آب در بخشهای مختلف و نظارت بر حسن اجرای آن
- ایجاد زیرساختهای لازم برای استفاده از فناوریهای نوین و تکنولوژیهای جدید در خصوص پیش بینی های وضع هوا و اقلیم
- ارزیابی قابلیت استفاده از مدلهای عددی پیش بینی وضع هوا و اقلیم برای حوضه های ششگانه کشور و ارزیابی های کوتاه مدت و میان مدت و صحت سنجی آنها با مقایسه با دادههای شبکه بندی شده
- مطالعه و تحقیق در ارتباط با روشهای جدید علمی برای تولید و تامین آب شیرین به ویژه استفاده از آبهای خلیج فارس و دریای عمان با استفاده از انرژی خورشیدی و استفاده بهتر از منابع غذایی دریائی.
- تشویق تولیدکنندگان و واردکنندگان شیرآلات، دوشهای حمام، سیفونهای توالت برای تولید و وارد کردن انواع کممصرف آب و ممنوع کردن نوع پر مصرف آنها با زمان بندی مشخص
- طراحی فضاهای سبز، پارکها و فضاهای عمومی با توجه به منابع آبی منطقه و نیاز آبی چمنها، گلها، گیاهان، درختچه ها و انتخاب انواع مقاوم به خشکسالی و کم آبی
- مدیریت پسابها و فاضلابها:
** ملزم کردن همه آببران بزرگ کشور به تصفیه پسابها و فاضلابها
** استفاده از آب چرخانی در صنایع و برای استفاده در منابع طبیعی و فضای سبز
** جلوگیری از ریختن فاضلابها و پسابهای تصفیه نشده به رودخانهها و منابع آب سطحی دیگر و آبهای ساحلی
** مشروط کردن تأمین آب واحدهای مختلف به استفاده بهینه از آب
** جداسازی فاضلابهایی که آلودگی شدید شیمیایی ایجاد میکنند از مبدا و تصفیه فاضلابها و استفاده از آنها برای فضای سبز و تولید علوفه برای دامها
** سالم سازی منابع آب مورد استفاده برای آب شرب
** جلوگیری از آلودگی آب شرب به پسابها و زهآبهای کشاورزی و آلودگیهای مختلف نظیر بیوتروریسم
** تأمین آب محیط زیست در سطح کشور و جلوگیری از آلودگیهای محیط زیستی در اثر رهاسازی آبهای آلوده.
Report