فرهنگستان علوم جمهوری اسلامی ایران در سالهای اخیر توجه ویژه­ ای به موضوع «بحران آب کشور» داشته است و اقداماتی در چارچوب وظایف خود انجام داده است تا بتواند نقش موثری در پیدا کردن راهکارهای عملی برای حل بحران ایفا نماید. در ادامه فعالیتهای سالهای اخیر که توسط برخی از گروههای علمی فرهنگستان انجام شد، معاونت پژوهشی علوم محض و کاربردی فرهنگستان طبق مصوبه شورای پژوهشی فرهنگستان مسئولیت برگزاری همایش «علل و راهکارهای مقابله با بحران کمی و کیفی منابع آب کشور» را بر عهده گرفت. بر این اساس، پس از برگزاری جلسات شورای علمی همایش و تعیین اهداف و محورها، فراخوان به سازمانها و دانشگاههای معتبر ارسال شد و از صاحبنظران دعوت به عمل آمد. این همایش روزهای 22 و 23 اردیبهشت ماه سال جاری با حمایت ریاست فرهنگستان برگزار شد.

مقدمه:

مشکل آب کشور موضوعی تاریخی است، استفاده بی رویه و از روی غفلت یا به هر حال و بدون جامع­ نگری از منابع آبی و عدم سیاست­گذاری علمی از سویی و ایجاد سازه­ های آبی چون سدها و حفر بدون برنامه ­ریزی چاه ­ها از سوی دیگر موجب ناپایداری منابع آب کشور شده و برداشتهای نامعقول و غیرعلمی 15 سال اخیر باعث شده است که منابع آب کشور چه سطحی و چه زیرزمینی به حالت بحران برسد. وضعیت به گونه ­ای است که در صورت تساهل و عدم وجود عزم راسخ برای رفع چالشهای موجود، مشکلات بزرگتری نظیر مهاجرتها، نارضایتی­ ها و سایر معضلات  اجتماعی ایجاد می­ شود. اقدام برای حل این مشکل بدون آگاهی­های اجتماعی امکان­پذیر نیست. صاحب­نظران از یکسو و دولت از سوی دیگر در این ارتباط مسئولیت بزرگی به عهده دارند که فعالیت­های جدی، اجرایی، سریع و اثرگذار را آغاز کنند و راهکارهای برون ­رفت از این وضعیت را اجرایی نمایند.

متوسط بارندگی سالیانه کشور کاهش یافته است. برداشت از آبخوان­های کشور از سال­های دهه 40 شمسی شروع شده و هر ساله افزایش یافته است. تغییرات منابع آب زیرزمینی در طولانی مدت به صورت افزایشی بوده و میزان آن برای منابع آب تجدیدشونده بلند مدت تا سال 1378، 130 میلیارد متر مکعب است. به علت به انتها رسیدن برخی آبخوان­ها و تخریب آنها در سال­های اخیر حجم آب کمتری از آنها برداشت می­ شود. تغییر رژیم بارش­ها و افزایش بارش­های کمتر از 10 میلی­متر به ویژه در مناطق خشک کشور، کاهش ریزش برف، گرم شدن هوا، کم شدن ذخیره برف در ارتفاعات، شروع زمان ذوب شدن برف­ها قبل از اوج گرما، افزایش تبخیر و تعرق از منابع آب­های سطحی و زمینهای کشاورزی، درختان و مزارع، افزایش برداشت آب رودخانه­ها از طریق چاه­های جانبی آنها و کاهش دبی رودخانه­ ها به دلیل برداشت بیشتر از آنها و افزایش برداشت بیش از حد از آبخوان­ها با افزایش چاه­ها و عمیق­ تر کردن آنها، شرایط بحرانی برای آب کشور به وجود آورده است.

صاحب­نظران اعتقاد دارند که عواملی چون خشکسالی و تغییر اقلیم و گرم شدن هوا سهم کمتری نسبت به مدیریت ناصحیح و استفاده غیرحکیمانه از منابع آب کشور در ایجاد بحران داشته است.

در ذیل خلاصه نتایج، پیشنهادها و راهکارهای همایش ملاحظه می­ شود.

برخی نشانه ­های پیدایش بحران آب:

• افت فشار و قطع آب در تابستان در برخی از نقاط شهر تهران و از جمله مناطق شرق و شمال غرب آن
• افزایش آلودگی آب شرب به ترکیبات نامطلوب مثل نیترات به دلیل استفاده از آب چاه­های سطح شهر
• بی­آب شدن کشاورزان شرق اصفهان و از دست دادن اشتغال
• خشک شدن زاینده­ رود و تالاب گاوخونی در بخش مهمی از سال
• کمبود آب در مناطق مرکزی ایران نظیر شهر یزد و افزایش آلودگی منابع آب زیرزمینی آن
• کمبود آب در شهر البرز در تابستان­ها و جیره­ بندی در بعضی از مناطق آن
• کمبود آب شرب در شهرهای ساحلی و آلودگی منابع آب زیرزمینی و رودخانه­ ها و کاهش دبی آنها
• کم شدن دبی و آلودگی بالای رود کارون به ویژه در تابستان
• خشک شدن دریاچه ­ها و تالاب­ها از قبیل هامون، جازموریان، بخش عمده ­ای از دریاچه ارومیه و نظایر آن
• نشست ­زمین و به وجود آمدن گودال­ها و شکاف­ها در محل برخی از آبخوان­ها

عوامل مؤثر در ایجاد بحران آب:

• مدیریت نابجای به ویژه در دهه ­های اخیر (عدم مدیریت صحیح آبخیزداری در حوضه­ های آبریز کشور،
• استفاده نابجا از فناوری­های جدید در ارتباط با منابع آبی به ویژه آبهای زیرزمینی
• عدم هماهنگی بین دستگاه­ ها و سازمان­ های ذیربط در تصمیم ­گیری پیرامون کلیه امور مربوط به آب
• عدم هشدارهای جدی توسط دانشمندان و صاحب­نظران حوزه آب به مردم
• افزایش جمعیت و استفاده از آب با بهره ­وری پائین
• تصدی­گری دولتی در امور اجرایی آب و عدم آینده ­نگری پیرامون منابع آب
• آلوده شدن منابع آب زیرزمینی به ترکیبات نفتی، پساب­ های شهرک ­ها، کارخانجات و ...
• کاهش بارندگی و تغییر در رژیم بارش
• گرم ­شدن زمین و تبخیر و تعرق بیشتر از منابع آب سطحی

راهکارهای پیشنهادی برای مقابله با بحران آب:

• اطلاع ­رسانی و آگاه کردن احاد جامعه از طریق وسایل ارتباطی و نشر مقالات و گنجاندن بهترین آنها در کتابهای درسی دبستان­ها و دبیرستان­ها
• تأسیس سازمان ملی آب (نظام مهندسی آب کشور) به منظور مدیریت یکپارچه و نظارت بر استفاده بهینه از منابع آب باقیمانده زیرزمینی و آب­های تجدیدشونده سطحی، تصمیم­گیری در ارتباط با تخصیص آب برای فعالیت­های ضروری، انتقال آب بین­حوضه­ای، هماهنگ کردن دستگاه­های ذیربط در ارتباط با ذخیره و توزیع و مصرف آب؛
• وضع ضوابط و قوانین ملی آب و اینده ­نگری برای حل مشکلات کم­آبی
• اصلاح الگوی کشت و انتخاب ارقام گیاهی متناسب با منابع آب در هر منطقه
• اصلاح الگوی مصرف بر اساس سلامت جامعه و نیاز آبی محصولات غذایی
• پرداخت یارانه و تسهیلات به کشاورزانی که روش­های استفاده­ بهینه آب را رعایت می­کنند.
• ارتقای بهره ­وری آب در صنعت، امور شهری و به ویژه بخش کشاورزی
• جلوگیری از توسعه بی­رویه سطح اراضی کشاورزی و توجه به توسعه عمودی
• مدیریت رواناب ­های حاصل از بارندگی و تغذیه آبخوان­های حوضه­های مختلف آبخیز
• توجه به تجارت آب مجازی در واردات و صادرات محصولات کشاورزی
• مدیریت آبهای زیرزمینی کشور از طریق اجرای طرح تعادل­ بخشی آبخوان­های کشور بواسطه مسلوب­المنفعه کردن چاه­های غیرمجاز و برنامه­ریزی مناسب و نصب کنتورهای هوشمند بر روی چاه­های مجاز
• توجه به طرح­های شیرین کردن آب شور کشور با استفاده از انرژی­های تجدیدپذیر
• مدیریت آب­های مرزی و ایجاد کمیته ویژه دیپلماسی فعال آبهای مرزی در وزارت امور خارجه
• مدیریت آب­ بهای طرح­های توسعه ­ای جهت راه ­اندازی تصفیه ­خانه­ های شهری و روستایی
• استفاده نکردن از آب­های ژرف و آبهای داخل کارست ها در شرایط فعلی
• مدیریت آبهای حاصل از بارندگی های کم­ حجم در دشت­ها، مراتع، بوته­ ها، درختچه­ ها و درختان مقاوم به خشکی به منظور کنترل فرسایش بادی و مشکل ریزگردها
• مدیریت تعرفه آب­ بها و استقرار نظام حسابرسی و دفترداری ملی منابع آب و تعیین تعرفه­ های آب با توجه به مصارف ضروری و غیرضروری
• مدیریت توزیع آب به شهرهایی که در آینده نزدیک با مشکل کمبود آب رو به رو می­شوند.
• بررسی نقاط مناسب سواحل خلیج فارس و دریای عمان برای ایجاد شهرک های صنعتی و توریستی با استفاده از آب شیرین­کن_­ های خورشیدی و استفاده بهتر از دریا به عنوان بستر تولید بخشی از غذای مورد نیاز جامعه
• پرهیز از سیاسی کردن موضوع آب و تلاش برای جلوگیری از اختلافات بین­ استانی و حوضهای مرتبط با منابع آب
• انتقال آب بین­ حوضه ­ای برای استفاده شرب با مدیریت و نظارت سازمان ملی مدیریت و نظارت بر منابع آب و طبق ضوابط تصویب شده توسط این سازمان
• اجرای پروژه­های زیربنایی نظیر سدها، حفر چاه­ها در دشت­های غیرممنوعه، صنایع آب­ بر، طرح­های توسعه­ ای و اشتغال­زا با ارزیابی کامل پیامد­های محیط زیستی آنها
• وضع قوانین و آیین ­نامه­ های سخت­گیرانه برای جلوگیری از اتلاف منابع آب در بخش­های مختلف و نظارت بر حسن اجرای آن
• ایجاد زیرساخت­های لازم برای استفاده از فناوریهای نوین و تکنولوژی­های جدید در خصوص پیش ­بینی­ های وضع هوا و اقلیم
• ارزیابی قابلیت استفاده از مدل­های عددی پیش ­بینی وضع هوا و اقلیم برای حوضه­ های شش­گانه کشور و ارزیابی ­های کوتاه مدت و میان مدت و صحت سنجی آنها با مقایسه با داده­های شبکه بندی شده
• مطالعه و تحقیق در ارتباط با روشهای جدید علمی برای تولید و تامین آب شیرین به ویژه استفاده از آبهای خلیج فارس و دریای عمان با استفاده از انرژی خورشیدی و استفاده بهتر از منابع غذایی دریائی.
• تشویق تولیدکنندگان و واردکنندگان شیرآلات، دوشهای حمام، سیفون­های توالت برای تولید و وارد کردن انواع کم­مصرف آب و ممنوع کردن نوع پر مصرف آنها با زمان­ بندی مشخص
• طراحی فضاهای سبز، پارکها و فضاهای عمومی با توجه به منابع آبی منطقه و نیاز آبی چمنها، گلها، گیاهان، درختچه ­ها و انتخاب انواع مقاوم به خشکسالی و کم­ آبی
• مدیریت پساب­ها و فاضلاب­ها:

** ملزم کردن همه آب­بران بزرگ کشور به تصفیه پساب­ها و فاضلاب­ها

** استفاده از آب چرخانی در صنایع و برای استفاده در منابع طبیعی و فضای سبز

** جلوگیری از ریختن فاضلاب­ها و پساب­های تصفیه نشده به رودخانه­ها و منابع آب سطحی دیگر و آب­های ساحلی

** مشروط کردن تأمین آب واحدهای مختلف به استفاده بهینه از آب

** جداسازی فاضلابهایی که آلودگی شدید شیمیایی ایجاد می­کنند از مبدا و تصفیه فاضلابها و استفاده از آنها برای فضای سبز و تولید علوفه برای دامها

** سالم­ سازی منابع آب مورد استفاده برای آب شرب

** جلوگیری از آلودگی آب شرب به پساب­ها و زه­آب­های کشاورزی و آلودگی­های مختلف نظیر بیوتروریسم

** تأمین آب محیط زیست در سطح کشور و جلوگیری از آلودگی­های محیط زیستی در اثر رهاسازی آب­های آلوده.